BANK

Bankning asosiy amaliyoti qarz olish va berishdan iborat. Boshqa bizneslarda bo‘lgani kabi, operatsiyalar kapitalga asoslanishi kerak, ammo banklar amalga oshirgan tranzaksiya hajmiga nisbatan kamroq o‘z kapitalidan foydalanadilar. Buning o‘rniga, banklar depozitlar orqali olingan mablag‘lardan foydalanadilar va ehtiyot chorasi sifatida zararlarni qoplash va kutilmagan naqd pul olinishlar uchun kapital va rezerv hisoblarini saqlaydilar. Boshqa moliyaviy vositachilardan farqli o‘laroq, haqiqiy banklarning kreditlari (shuningdek, IOU nomi bilan mashhur) oson o'tkaziladigan yoki “sarflanadigan” bo’ladi. Bu ularning kreditlarini ayirboshlash vositasi sifatida — ya'ni, pul sifatida xizmat qilishiga imkon beradi. 

 Zamonaviy industrial dunyoda asosiy bank turlari tijorat banklar (xususiy sektor, foyda olishga yo’naltirilgan firmalar) va markaziy banklarga (jamoat sektori muassasalari) bo’linadi. Tijorat banklari keng jamoatchilikdan depozitlarni qabul qilib, shaxslar va korxonalar uchun turli xil kreditlar beradilar, ba'zida davlatlarga ham kreditlar taqdim etadilar. Markaziy banklar esa asosan homiylik qiluvchi milliy hukumatlar, tijorat banklari va bir-birlari bilan ish faoliyat olib boradilar. Ular, shu bilan birga, ushbu mijozlardan depozitlarni qabul qilish va kreditlarni berishdan tashqari, qog‘oz pullarni chiqarish va tijorat banklarini hamda milliy pul miqdorini tartibga solish mas'uliyatlarini o'z zimmasiga oladilar. “Commercial bank” atamasi kichik mahalliy banklardan tortib, yuzlab filiallarga ega katta metropolitan yoki multinational tashkilotlarni o’z ichiga oladi. Garchi 20-asrning ko‘p qismini AQSh bank tizimi qonunlari mamlakatlar-aro bank tarmoqlarining rivojlanishini cheklagan bo‘lsa-da, 1994 yilda ushbu cheklovlarni yumshatadigan qonun qabul qilinishi amerikalik tijorat banklarining Yevropa hamkasblari kabi, ko‘plab mintaqalarda ofislar va bank filiallarini tashkil etishga olib keldi. AQShda tijorat banklari va “thrift” muassasalari, jumladan, jamg‘arma va kredit assotsiatsiyalari (S&L), kredit uyushmalari va jamg‘arma banklari o‘rtasida farq mavjud. Tijorat banklari kabi, thrift muassasalari ham depozitlarni qabul qiladi va kreditlar ajratadi, ammo tijorat banklaridan farqli o‘laroq, thrift muassasalari yashash joylari uchun ajratilgan ipoteka kreditlariga e'tibor qaratgan. AQShda alohida thrift sanoatining rivojlanishi asosan o'ziga xos qonun-qoidalar tufayli sodir bo‘ldi; shuning uchun bu banklarning boshqa mamlakatlarda analoglari yo‘q. Shuningdek, ularning ta'siri kamaydi: 1980-yillarning oxirida S&L muvaffaqiyatsizliklaridan keyin boshlangan AQSh tijorat banklarining keng qamrovli deregulyatsiyasi bunday banklarning raqobatbardoshligini zaiflashtirdi va AQSh thrift sanoatining kelajagini noaniq qoldirdi. Buvaboshqa muassasalar ko'pincha banklar deb ataladi, ammo ular yuqorida ta'riflangan barcha bank funksiyalarini bajarmaydi va moliyaviy vositachilar deb tasniflanadi. Bu toifaga kiruvchi muassasalar orasida moliya kompaniyalari, saqlash banklari, investitsiya banklari (asosan yirik biznes mijozlari bilan ishlaydi va yangi korporativ obligatsiyalar va aksiyalarning chiqarilishi va tarqatilishi bilan bog'liq faoliyat ko'rsatadi), ishonch kompaniyalari, moliya kompaniyalari, sug'urta kompaniyalari, investitsiya fondi kompaniyalari va uy-joy kredit banklari yoki saqlash va kredit assotsiatsiyalari mavjud. Ma'lum bir tijorat banki turi — savdo banki (AQShda investitsiya banki sifatida tanilgan) investitsiya banki faoliyatlari, masalan, birlashish va qo'shilishlar bo'yicha maslahat berish bilan shug'ullanadi. Ba'zi mamlakatlarda, jumladan Germaniya, Shveytsariya, Fransiya va Italiyada, "universal" banklar mavjud bo'lib, ular an'anaviy (yoki "tor") tijorat banki xizmatlarini va turli xil nonbank moliyaviy xizmatlarni, masalan, qimmatli qog'ozlarni chiqarish va sug'urta qilish kabilarni taklif qiladi. Boshqa joylarda esa, reglamentlar, uzoq vaqt davomida shakllangan an'analar yoki ikkalasining kombinatsiyasi tijorat banklarining nonbank moliyaviy xizmatlarni taqdim etishdagi ishtirokini cheklagan. 

 Tarixiy Rivojlanish 

 Boshlang’ich Banking Ba'zi mutaxassislar “banking” atamasi ta’rifiga asoslanib, uning kelib chiqishini qadimiy Mesopotamiyaga taqaydilar. U yerda ibodatxonalar, shoh saroylari va ba'zi xususiy uylar qimmatbaho tovarlar, masalan, donlarni saqlash uchun ombor sifatida xizmat qilgan. Bu tovarlarning egasini yozma kvitansiyalar orqali o‘zgartirish mumkin edi. Babilon ibodatxonalarida qarzlar berilgani haqidagi yozuvlar mavjud; ibodatxonalar, xudolar tomonidan nazorat qilinayotgan muqaddas joylar bo‘lganligi uchun, xavfsiz omborlar sifatida hisoblangan va ularning ichida saqlangan qimmatbaho toshlar o‘g‘irlikdan himoyalangan deb hisoblangan. Qadimiy davrlarda savdogar jamoalari tovarlarni sotib olish va sotish bilan bog‘liq banking xizmatlarini taqdim etgan. Ko‘plab qadimiy “protobanklar” asosan tangalar va qimmatbaho metallarda foaliyat yuritgan, ularning biznesi pul almashtirish va to‘g‘ri vazn va yaxshi sifatga ega bo‘lgan mahalliy va xorijiy tangalarni ta'minlashga qaratilgan edi. To‘liq banklar o‘rta asrlarga kelib paydo bo‘ldi; u paytda pulni saqlash va berishga ixtisoslashgan tashkilotlar tuzildi va odatda sarflanishi mumkinbo‘lgan IOU (tangalar yoki boshqa tovar pullarining o‘rnini bosuvchi qarz qog‘ozlari) lar yaratildi. Yevropa bo‘ylab “savdo bankirlari” savdogarlarga uzoq masofali to‘lovlarni amalga oshirishda yordam berish uchun, haq evaziga, haqiqiy tangalar o’rnini bosuvchi banknotalarni yaratdi. Yevropada haqiqiy banklar, aksincha, tovarlar yoki banknotalar bilan emas, balki oltin va kumush tangalar va qimmatbaho metallar bilan faoliyat yuritgan. Ular qimmatbaho metall pullarni saqlash va tashish bilan bog‘liq xavflarga hamda mavjud tangalarning sifati pastligiga javoban paydo bo’lgan. Yevropaning kontinentida xorijiy tangalar bilan shug‘ullanadigan savdogarlar yoki “money changers”dastlabki bank xizmatlarini taklif qilganlardan biri bo‘lgan. Londonda esa “money scriveners” va oltin zarbxonalar shunga o‘xshash rol o‘ynagan. “Money scriveners” qarz oluvchilar va beruvchilarni birlashtirishda ishtirok etgan notariuslardir. Oltin zarbxonalar mijozlarining pullarini va qimmatbaho buyumlarini xavfsiz saqlash orqali bank faoliyatiga o‘tishni boshlagan. Oltin zarbxonalar shuningdek, qimmatbaho metallar va xorijiy valyutada ham ishlagan, pulni foyda uchun sotib olib, tasniflagan. Pulni tasniflash uchun jalb qilish vositasi sifatida ular foiz to‘lashga tayyor bo‘lgan va shu yo‘l bilan, oxir-oqibat, depozit bankirlar sifatida “money scrivener” larni ortda qoldira boshladilar.

Tarjimon: Amirxon Ergashev
Iqtisodiyot Bo'limi Lideri: Xojiakbar Tursunmuhammatov Manba: Britannica