Stoitsizm - bu amaliy falsafa bo‘lib, uning maqsadi mazmunli hayot kechirish va insonning eng yaxshi o‘zligini shakllantirishdan iborat.

Stoiklar, ma’noli hayot kechirish insonni shaxsiy baxtga va to‘laqonli hayotga yetaklashiga ishonganlar. Shu sababli ko‘pchilik ularning g‘oyalariga ergashishni tanlaydi. Axir, falsafa bizga oxir-oqibat baxt keltirmasa, undan nima foyda? Stoitsizmda esa fazilat va yaxshi xulq-atvorga intilish - bizni baxtga olib boradigan yo‘ldir. Stoiklar uchun fazilatli bo‘lish baxtga erishish bilan tengdir. Agar biz fazilatli hayot kechirsak, yaxshi hayot o‘z-o‘zidan keladi.

"Yaxshi fe’l-atvor - bu abadiy, qayg‘usiz baxtning yagona kafolatidir." – Seneka, "Stoikdan Maktublar"

Ammo fazilatga intilish nimani anglatadi?

Oddiy qilib aytganda, fazilatli harakat qilish o‘z idealimiz sari intilish va o‘zimizning eng yaxshi versiyamizga aylanish demakdir. Biz o‘zimiz istagan inson bo‘lish yo‘lida yurish bilangina baxtimizni topamiz. Biroq, stoiklar bizga shuni o‘rgatadiki, baxt bizning shaxsiy burchimizdir. Eng birinchi va muhim ish – kimligimiz va hayotimiz holati uchun to‘liq javobgarlikni o‘z zimmamizga olishdir. Faqat shundagina biz o’zimiz xohlagan inson bo‘lib, hayotimizdan qoniqish va baxt topa olamiz.

Quyida esa bizga yaxshiroq va baxtliroq inson bo‘lishga yordam beradigan ba'zi stoik tamoyillarga to’xtalib o’tamiz:

Nazorat Qilolmaydigan Narsalaringiz Haqida Xavotirlanishni To‘xtating

"Baxtga yetishning yagona yo‘li bor – bu bizning irodamiz kuchidan tashqarida bo‘lgan narsalar haqida xavotirlanishni to‘xtatishdir." – Epiktetus, “Suhbatlar”

Stoitsizmning asosiy g‘oyasi shundan iboratki, biz atrofimizdagi dunyoni nazorat qila olmaymiz, ammo unga qanday munosabatda bo‘lishimizni boshqara olamiz. Stoik doimo shuni yodda tutadi: hayotda biz to‘liq nazorat qila olmaydigan narsalar, qisman nazorat qila oladigan narsalar va to‘liq nazoratimiz ostidagi narsalar bor. Hayotda xotirjamlikka erishishning yagona yo‘li - nazorat qila olmaydigan narsalarni qabul qilish, ulardan voz kechish va diqqatni o‘z nazoratimizdagi narsalarga qaratishdir.

Biz nima ustidan nazoratga ega emasmiz?

Biz atrofdagi dunyo, tashqi voqealar, boshqa odamlar, tabiat, genetika yoki o‘tmishni nazorat qila olmaymiz. Ularni boshqarishga urinish yoki ular haqida xavotirlanish nafi yo‘q va faqat hayotimizni og‘irlashtiradi. Aynan shularni nazorat qilishga urinish bilan biz o‘zimizga zarar keltiramiz xolos.

"Azoblanish - bu sodir bo‘layotgan voqealarga ruhiy qarshilik ko‘rsatishdir. Voqealar jismoniy og‘riq keltirishi mumkin, lekin o‘zlarining o‘zidan azoblanish yaratmaydi. Qarshilik azobni yuzaga keltiradi... Hayotingizdagi yagona muammo – bu voqealar sodir bo‘lganida ongning ularga qarshilik ko‘rsatishidir." – Den Millman

Ko‘pincha, bizning baxtsizligimiz nazorat qila olmaydigan narsalarni boshqarishga urinishdan kelib chiqadi. Bu ma’noda, haqiqat bilan bahslashishga o‘xshaydi va bu ko‘p muammolarimizning ildizidir. Shunday ekan, hayotimizni oldinga surmoqchi bo‘lsak, nazorat qilolmaydigan narsalarni qabul qilish birinchi va eng muhim qadamdir.

"Xudo, o‘zgartira olmaydigan narsalarni qabul qilish xotirjamligini, o‘zgartira oladigan narsalarni o‘zgartirish jasoratini va bu ikki narsani bir-biridan ajratish donoligini ato qil." – Xotirjamlik Duosi

Nazorat Qila Olishingiz Mumkin Bo‘lgan Narsalarga E'tibor Bering

Agar biz dunyoni, tashqi voqealarni yoki boshqa odamlarni nazorat qila olmasak, nimani nazorat qila olamiz?

"Ba'zi narsalar bizning ixtiyorimizda, ba'zilari esa yo’q. Bizning ixtiyorimizda bo‘lgan narsalar – bu fikrlar, motivatsiya, istak, yoqtirmaslik va, qisqacha aytganda, o‘zimizning harakatlarimiz." – Epiktetus, "Enxiridion"

Stoiklar aytishadiki, bizning to‘liq nazoratimiz ostida bo‘lgan yagona narsalar - bu bizning fikrlarimiz va harakatlarimizdir. Biz atrofimizdagi dunyoni boshqara olmaymiz, ammo unga qanday munosabat bildirishimizni, qarorlarimiz va reaksiyalarimizni nazorat qila olamiz. Hayotda nazoratimizdan tashqaridagi voqealar ro‘y beradi, lekin ularni yaxshi yoki yomon deb baholash - bizning ularga bo‘lgan tushunchamiz va javobimizga bog‘liq.

"Yaxshilik va yomonlik qayerda? Nazorat qilolmaydigan narsalarda emas, o‘z tanlovlarimda…" – Epiktetus, "Suhbatlar"

Stoiklar uchun eng muhim amaliyot — nazorat qilish mumkin va mumkin bo‘lmagan narsalarni ajratib olish, so‘ngra nazorat qila oladigan narsalarga e'tibor qaratishdir: hukmlarimiz, ixtiyoriy harakatlarimiz va tanlovlarimiz. Bizga nima bo‘lishini butkul nazorat qila olmaymiz, ammo bu voqealarni qanday qabul qilishimiz va ularga qanday javob berishimiz — o‘z qo‘limizda. Mana, kuchimiz shunda.

"O‘z onging ustidan hukmronliging bor, tashqi voqealar ustidan emas. Buni anglaningda, o’z kuchingni topasan." – Markus Aurelius, "Meditatsiyalar"

Albatta, bu tushuncha muhim bo‘lsa-da, uni eslab qolish ham kerak. Uni qanchalik ko‘p yodda tutsak, shunchalik kamroq qo‘rquv va xavotirga tushamiz, va energiyamizni xohlagan inson bo‘lishga sarflash osonroq bo‘ladi.

"Hayotdagi asosiy maqsad bor-yo’g’i shu: masalalarni aniq ajratish va o‘zimga qaysi narsalar nazoratimda emasligini va qaysi tanlovlar men boshqarayotganimni aniq ayta olish." – Epiktetus, "Suhbatlar"

O‘lim Haqida O‘ylang

"Siz hozir bu dunyoni tark etishingiz mumkin. Bu sizning qilayotgan ishingiz, gapirayotgan so‘zlaringiz va o‘ylayotgan fikrlaringizni belgilab bersin." –  Markus Aurelius, "Meditatsiyalar"

Biz hammamiz bir kun o‘lishimizni bilamiz, ammo hayot abadiy davom etadigandek yashaymiz. Shu sababli ko‘pincha vaqtimizni ahamiyatsiz narsalarga sarflaymiz va hayotimizni kerakli yo‘nalishga olib chiqmaydigan ishlar bilan band qilamiz. Vaqtni behuda sarflab, keyin vaqt yetmayotganidan shikoyat qilamiz. Bu orada esa har lahzada o‘lim bizning ortimizda kutib turgan bo'ladi.

"Biz yashash uchun vaqtimiz oz deb o‘ylaymiz, aslida esa ko‘p vaqtimizni isrof qilamiz." – Seneka, "Hayotning qisqaligi haqida"

Bor gap shuki, hayot biz uchun muhim narsalarni amalga oshirish uchun yetarlicha uzun. Uning qisqaligi uchun ham isrof qilishga vaqt yo‘q. Yer yuzidagi vaqtingiz cheklangan. Vaqt esa qaytarib bo‘lmaydigan yagona boylik. Shunday ekan, uni ahamiyatsiz narsalarga sarflamasligimiz lozim. Agar baxtli bo‘lishni istasak, o‘lim haqidagi o‘ylar bizning vaqtga bo‘lgan munosabatimizni o‘zgartirishi kerak. Bu bizga har lahzadan to‘liq bahramand bo‘lishni va har bir onni mazmunli o‘tkazishni o‘rgatadi.

"Bu bizning eng katta xatoyimiz: o‘limni kelajakda deb o‘ylaymiz. O‘limning ko‘pi allaqachon o‘tdi. O‘tgan vaqt o‘lim tomonidan o‘g‘irlangan." – Seneka, "Stoikdan Xatlar"

Haqiqat shundaki, agar siz vaqtingizni isrof qilaversiz, lekin bir narsa aniq - hayot qisqa. Vaqt esa qaytarib bo‘lmaydigan yagona boylik. Shu sababli, vaqtimizni to‘g‘ri sarflashimiz kerak. O‘lim haqida o‘ylang. Bu sizning kim bo‘lishni xohlayotganingizni yanada aniqroq qilishi mumkin. Keyin bu fikr sizni to‘g‘ri harakat qilishga undaydi - har bir lahzani o‘zingiz xohlagan inson bo‘lish yo‘lida sarflang.

O‘lim haqidagi o‘y bizni qo‘rqitmasligi kerak, aksincha ilhomlantirishi lozim. Aslida, o‘lim eng kuchli motivatsiya manbayi. Hayotimiz yoki yaqinlarimizning hayoti har lahzada tugashi mumkinligi haqidagi o‘y hech narsa bilan teng kelmaydigan hayotiy quvvat beradi. Bu bizni harakatga keltiradi, maqsadli qiladi va to‘g‘ri qarorlar qabul qilishga undaydi.

Biz o’zimiz xohlagan inson bo‘lishimiz uchun o‘z o‘limimiz haqida o‘ylashimiz va buni tez-tez esga olishimiz kerak. Hayot baribir bir kun nihoyasiga yetishini anglash orqaligina uni chin ma’noda qanday yashashni o‘rganishimiz mumkin.

Kamroq Istash

Stoitsizmning eng muhim darslaridan biri – kamroq istashni o‘rganishdir. Ko‘pchilik baxtni ko‘proq narsaga ega bo‘lish orqali topish mumkin deb o‘ylaydi. Biz muvaffaqiyat, pul, shuhrat, iste’dod, vaqt yoki boylik kabi narsalarni baxt manbai deb hisoblaymiz. Bu narsalarga erishsak, muammolarimiz yo‘qoladi va nihoyat hayotdan baxtiyor bo‘lamiz deb o‘ylaymiz. Ammo haqiqat shundaki, ko‘proq narsa istash hayotimizni yanada murakkablashtiradi. Biz o‘z istaklarimizning qullariga aylanamiz. Aslida esa, ozroq narsa istash orqali o‘zimizni ozod qila olishimiz mumkin. Stoiklar bizga aynan shuni o‘rgatadi.

"Boylik katta mulkka ega bo‘lishda emas, balki kam xohishda." – Epiktetus, "Epiktetning oltin so‘zlari"

Yaxshi hayot ko‘proq narsalarga ega bo‘lish orqali kelmaydi. Aslida, hamma narsani qo‘lga kiritsak ham, bu hech qachon yetarli bo‘lmaydi. Bundan tashqari, biz hamma narsaga ham erisholmaymiz. Agar baxtimizni yetishmagan narsalarga bog‘lasak, yanada baxtsiz bo‘lamiz.

"Baxt va yo‘q narsaga intilish hech qachon birga bo‘la olmaydi." – Epiktetus, "Suhbatlar"

Buning o‘rniga, allaqachon ega bo‘lgan narsalarimizni qadrlashni o‘rganishimiz mumkin. Hayot bizga ko‘p narsani bergan, faqat buni tan olishimiz kerak. Bu nafaqat minnatdor bo‘lish masalasi, balki amaliy yondashuvdir. Sizda bor narsalarga qarang va ularni foydali ishlating. Siz yo‘q narsani boshqara olmaysiz, lekin bor narsani boshqarishingiz mumkin. Haqiqiy boylik va kuch sizda bor narsadan qanday foydalanishingizda paydo bo‘ladi. Nima qadrli ekanini uning o‘zida emas, balki undan qanday foydalanganingiz belgilaydi.

"Hech kim hamma narsaga ega bo‘lish qudratiga ega emas, lekin ular yo‘q narsani istamaslik va bor narsadan xursand bo‘lib foydalanish qudratiga ega." – Seneka, "Stoikdan Xatlar"

Agar hayot sizga hamma narsani berishini kutib yursangiz, doimo hafsalangiz pir bo‘ladi va hech qachon baxt topolmaysiz. Hayotni boricha qabul qilish, ega bo‘lgan narsalaringizni tan olish va ulardan eng yaxshi foydalanish afzaldir.

Ha, ba’zi zarur narsalarni, ya’ni qulay va barqaror hayot uchun kerakli narsalarni istash tabiiy. Orzular va maqsadlar ham yaxshi. O‘zingizni rivojlantirish, sharoitlaringizni yaxshilash va o‘zingiz hamda yaqinlaringiz uchun yaxshi hayot yaratishga intilish kerak. Bu narsalar o‘zimizni va hayotimizni yaxshilashning bir qismidir. Stoiklar bizdan istaklarni butunlay yo‘q qilishni talab qilmaydi, balki bizga to‘g‘ri narsalarni istashni, ega bo‘lgan narsalarga minnatdorlikni va ularni foydali ishlatishni o‘rgatadi. Hamma kerakli narsalar allaqachon bizda mavjud.

"Xohishingni davola — ko‘p narsaga ko‘ngil qo‘yma va sen kerakli narsaga ega bo‘lasan." – Epiktetus, "Suhbatlar"

Hayotingizni Soddalashtiring

Stoitsizm, aslida, soddalik haqida. U hayotingizni har jihatdan soddalashtirish va mohiyatga e’tibor berib yashashni o‘rgatadi.

"To‘g‘rilik va soddalik ezgulikka mosdir. Muhim narsalarni katta tashvishlarsiz olish mumkin, hashamatlar esa mehnat va qiyinchilik talab qiladi." – Seneka, "Stoikdan Xatlar"

Stoiklar bizga yaxshi hayot uchun zarur bo‘lgan narsa o‘z nazoratimizda ekanligini o‘rgatadi: bu bizning fe’l-atvorimizdir. Baxt yaratish qobiliyatimiz  aynan shundan kelib chiqadi. Biz, avvalo, baxt uchun zarur bo‘lgan hamma narsa o‘zimizda mavjudligini tushunishimiz kerak.

"Baxtli hayot uchun juda kam narsa kerak; barchasi o‘zingizda mavjud." – Markus Aurelius, "Meditatsiyalar"

Albatta, bizga ba’zi asosiy ehtiyojlar ham kerak, lekin ko‘pchilik hayotimizni ortiqcha narsalar bilan to‘ldirib yuborganmiz. Nima qilish mumkin? Keraksiz narsalarni qisqartirish. Biz avvalo moddiy narsalarni kamaytirishni o‘ylashimiz mumkin, lekin bu faqat moddiy narsalar bilan cheklanmaydi. Bundan tashqari, fikrlarimiz va harakatlarimizni ham soddalashtirish lozim.

"So‘z va harakatlarimizning katta qismi keraksizdir, ularni nazorat qilish bo‘sh vaqt va xotirjamlikning ko‘pligini keltirib chiqaradi. Shuning uchun, har bir lahzada o‘zingizga eslatishni unutmang, bu kerakli narsami o’zi?" – Markus Aurelius, "Meditatsiyalar"

Doimo o‘ylab ko‘rishimiz kerak: fikrlarimiz va harakatlarimiz hayotimizni oldinga siljityaptimi yoki yaxshilayaptimi? Kerakli narsa – sizni oldinga olib boradigan va baxtliroq qiladigan narsa. Qolganlari esa keraksiz. Shunday qilib, hayotingizdagi hamma narsa: buyumlar, fikrlar va harakatlarga savol bering – bu o'zi kerakmi? Agar kerak bo‘lmasa, uni qisqartiring.

Xulosa

Baxtni yaratish uchun turli falsafiy va o‘z-o‘zini takomillashtirish tamoyillari mavjud. Stoitsizm barcha savollarga javoblari borligi bilan da’vo qilmaydi, u sizga qanday qilib baxtli bo‘lishni aniq o‘rgata olmaydi. Aksincha, Stoitsizm bizning baxtimiz uchun shaxsan javobgar ekanligimizni va baxtni o‘z harakatlarimiz orqali yaratishimiz kerakligini o‘rgatadi. Stoitsizm – bu amaliy hayot falsafasi bo‘lib, hayotdagi qiyinchiliklarni inkor etmaydi. Bu bilan kurashish yoki undan qochish o‘rniga, Stoitsizm haqiqatni qabul qilishni, uni quchoqlashni va undan to'laqonligicha foydalanishni o‘rgatadi. Bu baxtni o‘z-o‘zini takomillashtirish va yuqori qadriyatlarga intilish jarayoni sifatida ko‘rishni o‘rgatadi. Faqat shu jarayon orqaligina biz kerakli harakatlarni amalga oshirib, o'zimiz istagan shaxsga aylanamiz va oxir-oqibat izlayotgan baxtimizni yaratamiz.