Ijtimoiy tartibni qanday o‘rnatish mumkin?

Muallif: Genrike Shnayder

Yo‘l, betartiblik va tartib qadimgi Xitoy falsafasida markaziy o‘rinni egallaydi. Yo‘l – bu metafora emas, balki fikr va harakat orqali kashf etilishi kerak bo‘lgan tabiiy tuzilma. Agar odamlar Yo’lni topa olmasa, betartiblik yuzaga keladi. Yo‘lni topmaslik barcha uchun zararli. Lekin agar odamlar va jamoalar to‘g‘ri Yo‘lni tanlasalar, tartib vujudga keladi. Tartib faqat siyosiy muammoni hal qilish emas, balki bu tinchlikni ta’minlash, farovonlikni oshirish va ijobiy o‘zaro munosabatlarni yaratishdir.

Yo‘l yoki Dao tushunchasi fikr va harakat orqali kashf etiladigan kosmosning tabiiy tuzilmasiga ishora qilishi mumkin. Shuningdek, u siyosiy nutq tuzilishi va mazmuni hamda tartibni yaratadigan tamoyil bo‘lishi mumkin. Qadimgi Xitoy falsafasi siyosiy tartib, siyosiy nutq va tabiiy Dao o‘rtasida uyg‘unlikka erishishning turli talqinlarini o‘rganishga qaratilgan. Tartib o‘rnatishda Yo‘lning ahamiyati tarixiy asosda, ya’ni betartiblik hukm surgan davrda, yanada yaqqol namoyon bo‘ladi.

Miloddan avvalgi 771–221 yillar oralig‘ida Xitoy parokanda holga kelgan edi. Raqobatlashayotgan qirolliklar o‘rtasidagi urushlar, migratsiya va qashshoqlik davom etardi. Ishonchsizlik, shafqatsizlik va ijtimoiy inqiroz sharoitida Xitoy falsafasi shakllandi. O‘sha davrda paydo bo‘lgan konfutsiylik, daoizm, legizm kabi turli fikr yo‘nalishlari – bu atamalar, eng yaxshi holatda, bir-biriga noaniq o‘xshashliklarga ega oqimlarni ifodalaydi – barchasi tartib o‘rnatishga intilgan edi.[1] Ushbu maqola ijtimoiy va tabiiy Dao o‘rtasida uyg‘unlikni ta’minlash bo‘yicha qadimgi Xitoydagi uchta nufuzli talqinni ko‘rib chiqadi.[2]

1. Konfutsiyanizm

Kong Zi (孔子; Kǒngzǐ, “Usta Kong” – “Konfutsiy” Kǒng Fūzǐ 孔夫子, “Buyuk Usta Kong” so‘zining lotinlashtirilgan shakli; miloddan avvalgi 551? – 479? yillar) ta’limotlari hayotdagi rollarni bajarish, fazilatli xulq-atvor, marosimlarning mosligi va ta’limga urg‘u beradi. Konfutsiylikning Tartib g‘oyasi qadimgi donishmandlikni takrorlashga asoslangan. Bu har bir inson ma’lum rollarni bajarishi kerakligini anglatadi. Rolni tanlaydigan shaxs emas; rollar insonning jamiyatdagi o‘rniga ko‘ra beriladi. Konfutsiylikda rol insonning qiladigan ishi va shaxsiyati hisoblanadi. Shunday qilib, rol insonga emas, inson rolga moslashadi. Eng muhim rollar “ota, o‘g‘il,” “katta aka, kichik aka,” “hukmdor, bo‘ysunuvchi,” “katta do‘st, kichik do‘st” va “er, xotin”dir.

Insonlarning rollarga rioya qilishi tartib o‘rnatish uchun zarur, lekin yetarli shart emas. Faqatgina rollar ezgu fazilatlar bilan bajarilganda, odamlar donolikka erishadilar. Biror insonning rollarni fazilatli ravishda bajarishi uchun ko‘p mehnat talab etiladi. Konfutsiy dastlabki fazilatlarga, ya’ni mehr-oqibat, adolat, marosimlarning mosligi, sadoqat, bilim va ota-onaga nisbatan hurmatga urg‘u beradi.

Bu yerda Dao tartibga soluvchi tamoyil sifatida namoyon bo‘ladi. Odamlar ta’lim olish, fazilatli bo‘lish, marosimlarni bajara olish va boshqa ko‘plab narsalar uchun ko‘p mehnat qilishlari zarur. O‘z harakatlarini Dao bilan uyg‘unlashtirish jarayoni o‘z-o‘zini tarbiyalash deb ataladi.

2. Daosizm

Daodejing (道德經; Dàodéjīng) va Zhuangzi (莊子; Zhuāngzǐ) Daosizmning asoslarini tashkil etadi. Daodejing "qadimgi usta" deb ataladigan, ehtimol tarixda mavjud bo‘lmagan shaxs Laozi (老子; Lǎozǐ) ga ta’alluq bo‘lsa, Zhuangzi esa Master Zhuang (miloddan avvalgi 369 – 290? yillar)ga borib taqaladi.

Daosizmning markaziy tushunchasi Dao hisoblanadi. Ushbu muhokamada Dao — haqiqatning o‘z jarayonidir, narsalarning birlashish yo‘li, shu bilan birga, o‘zgarish davomida hamdir. Dao nima ekanligini til bilan ifodalash mumkin bo‘lmasa-da, u boshqa dunyo birligi emas. Aksincha, Dao bir butunlikdir. U haqiqatni shakllantiruvchi naqshdir, ammo bir vaqtning o‘zida haqiqatning tuzilishi ham Dao hisoblanadi. Dao bilan yagona tajriba orttirganlar wu-wei’ni amalga oshirish imkoniga ega bo‘ladilar, bu esa narsalarning Dao’sining o‘z harakatida oqishiga yo‘l qo‘yish sifatida tushunilishi mumkin. Salbiy tomondan, bu inson harakati tabiiy Dao oqimiga aralashmasligi kerakligini anglatadi. Ijobiy tomondan, bu insonning o‘z harakati uchun maxsus Dao — tabiiy tuzilma va ijtimoiy moslikni tushunishga o‘zini tarbiyalashini anglatadi.

Dao’ga moslik avtomatik ravishda tartibga olib keladi, chunki Dao narsalarning tabiiy tartibi hisoblanadi. Dao bilan birlashishning yagona yo‘li — kichik tashvishlardan qochish va wu-wei, ya’ni “mehnatsiz harakat”ni amalga oshirishdir.[3] Dao o‘z-o‘zidan ochilib borar ekan, aralashilmasa, doimo yaxshi kuch bo‘ladi. Fazilat — haqiqatni boshqarish qobiliyati — Dao’dan keladi, marosimlardan yoki o‘z-o‘zini tarbiyalashdan emas.

3. Legizm

“Legistik maktab” yoki Fajia (法家; fǎ jiā) – bu turli faylasuflarni ifodalovchi atama bo‘lib, ular Fa – standart yoki qonun – tushunchasini asosiy g‘oya sifatida ishlatganlar. Ushbu ta'limning asosiy tarafdorlari: Shen Dao (慎到; Shèn Dào; miloddan avvalgi taxminan 350-275 yillar), Shang Yang (商鞅; Shāng Yāng; miloddan avvalgi 390-338 yillar), Li Si (李斯; Lì Sì; miloddan avvalgi 280-208 yillar), Shen Buhai (申不害; Shēn Bùhài; miloddan avvalgi taxminan 400-337 yillar) va Hanfei (韓非; Hán Fēi; miloddan avvalgi taxminan 280-233 yillar)dir.

Ularning maqsadi davlatni kuchaytirish orqali tartib o‘rnatish edi. Ular hukmdorning mavqeini kuchaytirishni, hukumat va boshqaruv vositalarini standartlashtirishni xohlashdi. Standartlashtirish barcha odamlar uchun amal qiluvchi va qo‘llaniladigan umumiy qoidalar to‘plamini, og‘irliklar, o‘lchovlar va hisob birliklarida bir xil bo‘lishini, shuningdek, oldindan bashorat qilinadigan ma’muriy jarayonlarni o‘z ichiga oladi. “Maqtash va jazolash” kabi “ikki tutqich” bilan hukmdorlar yaxshi ishlaydigan davlat mexanizmini yaratish imkoniga ega bo‘lardilar, bu esa tartib va tinchlikka olib keladi.

4. Xulosa

Chalkashliklarga qaramasdan, uchta tafakkur yo‘li paydo bo‘ldi. Konfutsiylik marosimlar orqali shakllangan rol va fazilat axloq tizimini rivojlantirdi. Dao’ni takrorlash, ya’ni o‘tganlarning donishmandligini inobatga olgan holda, konfutsiychilar tartibni tiklashni xohlardilar. Daoistlar esa jamiyat harakatlariga qarshi chiqish orqali tartib o‘rnatishni maqsad qilishdi. Wu-wei’ga erishganda, Dao ochiladi va tabiiy tartibni yaratadi. Legistlar esa Dao asosida shakllangan standartlarni o‘rnatish avtomatik ravishda tartibga olib keladi, deb o‘ylashardi.

Izohlar

[1] Ushbu tafakkur yo‘llarining paydo bo‘lgan konteksti Xitoy falsafasi haqida ko‘p narsalarni ochib beradi. Masalan, falsafa mustaqil masalalar bilan qiziqmaydi: u odamlar, jamiyat, va davlat va imperiyalar kabi boshqaruv tuzilmalarining o‘zaro munosabatlariga qaratilgan. Falsafa ham amaliy, ham intellektualdir. Xitoy falsafasi “nima” va “nima bo‘lishi kerak”ni ajratmaydi: ikkalasi bir butunning qismlaridir. Tartib esa nima va nima bo‘lishi kerakligini birlashtiradi.

[2] Bu yerda keltirilgan uchta “maktab”dan ko‘proq mavjud edi. Ushbu matnda tanlangan uchta maktab o‘z vaqtida nisbatan muhimligi va hozirgi kunga qadar davom etishini aks ettiradi.

[3] Wu wei (無爲) tushunchasi, literal ma’noda “harakat qilmaslik”, falsafiy jihatdan ko‘pincha “mehnatsiz harakat” sifatida talqin qilinadi va Xitoy falsafasida qiziqarli tushuncha hisoblanadi. Bu, ayniqsa, Daoizm uchun muhim, lekin falsafiy atama sifatida ko‘plab noaniqliklarga ega. Bir ma’noda, u inson ishlariga aralashish istagidan kelib chiqqan holda chin dildan no-harakat qilish munosabatini bildirishi mumkin. Biroq, bu ham holatning Dao’siga mos keladigan harakatni anglatishi mumkin. Raqsga tushishni tasavvur qiling — muayyan ballroom raqsi yoki boshqa rasmiy raqs turlari emas, balki shunchaki ritmga mos kelish. Ushbu metaforada ritm Dao bo‘lib, raqsga tushayotgan inson esa uning bilan mehnatsiz va tabiiy ravishda mos keladi. Siyosiy ma’noda esa, bu berilgan kontekstdagi eng yaxshi harakat yo‘lini aniqlashni anglatadi. Qo‘shimcha ma’lumot uchun, Cook (1997) ni ko‘ring.

Tarjimon: Ziyomuhammad Boyturayev 

Muharrir: Yasmina Muhiddinova