Kim Hukmronlik Qilishi Kerak?

Kim Hukmronlik Qilishi Kereak?

Agar hukumatlar fuqarolarini va ularning huquqlarini himoya qilish uchun mavjud bo'lsa, hukumatni kim boshqarishi kerak? Imkoniyatlar bir kishidan, yagona va oliy hokimiyatga ega bo'lgan kishidan, barcha fuqarolarga qadar, har biri qarorlar qabul qilishda teng muhim ishtirok etishi mumkin. Qadimgi Misrda, fir'avnlar minglab yillar davomida hukmronlik qilgan va ular xudolar deb qabul qilingan edi. Dastlabki yunon faylasuflari uchun esa, hukmdorlar eng yaxshi boshqarishga layoqatli bo'lganlar bo'lishi kerak edi: fazilatlarga ega bo'lgan faylasuf-podsholar. Bugungi kunda, yagona shaxs tomonidan boshqariladigan mamlakatlar — masalan, Shimoliy Koreya, Saudiya Arabistoni, Suriya va Turkmeniston — buni ilohiylik, fazilat yoki ularning kombinatsiyasi asosida oqlaydi.

Ko'plab mamlakatlar — masalan, Xitoy, Kuba va Shimoliy Vyetnam — faqat bitta partiya hukmronlik qilishi kerak degan ishonch asosida tashkil etilgan, chunki faqat o'sha partiya xalqning haqiqiy irodasini ifodalashi mumkin. Xitoy Kommunistik Partiyasi, o'zining yagona qonuniy siyosiy hokimiyat manbai ekanligiga ishonadi va shu sababli barcha siyosiy qarorlarni qabul qilish huquqiga ega bo'lishi kerak.

“Biz, ya’ni, xalq” hukmronlik qilishi kerak degan qarash demokratiyaning siyosiy nazariyasining markazida turadi. Bugungi kunda dunyodagi ko'plab mamlakatlar o'zlarini demokratiyalar deb e'lon qiladilar. Ammo bir mamlakatni demokratiya deb atash, har bir mamlakatning kim hukmronlik qilishi kerakligi haqida berishi kerak bo'lgan uchta asosiy savolga javob bermaydi.

“Biz” kimlarni o'z ichiga oladi? Barcha mamlakatlar o'zlarining “biz”larini ma'lum guruhlar bilan cheklaydi. AQSh tarixining ko'p qismini tashkil etgan davrda afro-amerikaliklarga yoki ayollarga ovoz berish huquqi — ya'ni hukmronlik qarorlarida ishtirok etish imkoniyati — berilmagan, hatto bugungi kunda ham ko'plab shtatlar ovoz berishni qiyinlashtirishga urinyapti. Ko'pgina mamlakatlar faqat fuqarolarga ovoz berishga ruxsat beradi; ba'zi mamlakatlar esa bu huquqni fuqarolikdan bo'lmagan shaxslarga ham kengaytiradi.

Fuqarolar qancha hokimiyatga ega bo'lishi kerak? To'liq bevosita demokratiyada barcha siyosiy qarorlar barcha saylovchilar tomonidan kollektiv ravishda qabul qilinadi. Bugungi kunda hech bir mamlakat to'liq bevosita demokratiya amaliyotini o'tkazmaydi, bu esa amaliy va falsafiy sabablarga ko'ra. Amaliy nuqtai nazardan, millionlab odamlarni qanday qilib bir joyga to'plash va har bir masala bo'yicha muhokama qilish va ovoz berishni tashkil qilish mumkin? Falsafiy nuqtai nazardan, ko'plab odamlar, saylovchilarning mamlakatning barcha siyosiy qarorlarini qabul qilish uchun etarlicha donolik va bilimga ega bo'lishini va shu bilan birga, jamiyatni tashkil etadigan boshqa ishlarni bajarish uchun vaqt va joyga ega bo'lishlarini so'rash mantiqan to'g'ri ekanligini ta'kidlaydilar. O'rniga, ko'pgina demokratik mamlakatlar vakillik demokratiyalari bo'lib, unda saylovchilar o'z manfaatlarini qonun chiqaruvchi organ ichida ifodalash uchun shaxslarni saylaydilar.

Demokratiya boshqa hukumat shakllaridan yaxshiroqmi? Bu bahsli masala. Birlashgan Qirollikning sobiq Bosh vaziri Uinston Cherchill mashhur ravishda "demokratiya — barcha boshqa shakllardan tashqari eng yomon hukumat shakli" deb aytgan. Antik davrdan boshlab, siyosatshunoslar va amaliyotchilar demokratiya natijada jamoa hukmronligiga aylanishidan, fuqarolar — jamoat manfaatlari uchun donolik bilan qarorlar qabul qilish o'rniga — ozchiliklarni ekspluatatsiya qilish, boylarni talash va boshqacha qilib aytganda, yomon va shafqatsiz siyosatlarni va yetakchilarni qo'llab-quvvatlashni maqsad qiladigan bo'lishidan xavotirga tushganlar. Ba'zilariga ko'ra, fuqarolarga hukmronlik qilish huquqini kengaytirish o'rniga, "bilimsiz va malakasiz" saylovchilar — ya'ni, ularning aksariyati — siyosiy qarorlar qabul qilishdan chetlatilishi kerak.

Siyosiy falsafa inson huquqlari, ijtimoiy adolat va hukumatning maqsadi haqida savollarga javoblarni tushunishga harakat qiladi. Siyosiy falsafa avtomatik ravishda siyosiy amaliyotga aylanishi mumkin emas. Amaliyotda, inson huquqlari, ijtimoiy adolat va hukumat maqsadlari haqiqiy odamlar tomonidan, haqiqiy vaziyatlarda belgilanadi. Natijada, haqiqiy odamlarning haqiqiy xulq-atvoriga qarash zarur.

Tarjimon: Muhammadyusuf Tursunboyev

Siyosat Bo’limi Lideri: Sardor Xamdamov Manba: https://openstax.org/books/introduction-political-science/pages/2-1-what-goals-should-we-seek-in-politics