Konstitutsionalizm Nima?

Konstitutsionalizm Nima?

Konstitutsionalizm bu (lotincha constituo – o‘rnatish) – jamiyat hayotini qabul qilingan qoida va qonunlarga qat’iy rioya etgan holda tashkil etish va boshqarish jarayonini ifoda etuvchi tamoyil.

Konstitutsionalizmning uch asosiy elementi: qonun ustuvorligiga rioya qilish, cheklangan hukumat va shaxsiy huquqlarni kafolatlash.

Qonun ustuvorligi to‘rt tamoyilga asoslanadi:

1. Javobgarlilik: Hukumat va xususiy shaxslar qonun oldida javobgardir, hech kim qonundan yuqori emas.

2. Adolatli qonunlar: Qonunlar aniq, ommaga e’lon qilingan, barqaror va bir xil qo‘llaniladi. Ular fundamental (shu jumladan shaxsiy) huquqlar, mulk va asosiy inson huquqlarini himoya qiladi.

3. Ochiq hukumat: Qonunlar qabul qilinishi, boshqarilishi va ijro etilishi jarayonlari ochiq, adolatli va samarali bo‘lishi kerak.

4. Adolatli tarzda nizolarni hal qilish: Adolat o‘z vaqtida, malakali, axloqiy va mustaqil vakillar tomonidan amalga oshiriladi. Qaror qabul qiluvchilar odil, resurslarga ega va o‘z jamoalarini aks ettiradi.

Konstitutsionalizm cheklangan hukumatni shaxsning asosiy qadriyatlari bilan muvozanatlashtiradi. Hukumat cheklangan, chunki odamlar o‘z hayotlariga oid qarorlarni qabul qilish huquqiga ega. Shaxsning asosiy qadriyatlari esa insonlarning o‘z-o‘zini belgilash huquqini, odatda konstitutsiyadagi huquqlar ro‘yxati orqali, aks ettiradi. Hukumat vakolati va shaxsiy erkinlik o‘rtasida muvozanatni saqlash murakkab vazifa hisoblanadi.

4.5-rasm Konstitutsiyaviy hukumatlarda qonun ustuvorligi hukumatni cheklaydi va shaxs huquqlarini himoya qiladi. (atribut: Mualliflik huquqi Rays universiteti, OpenStax, CC BY 4.0 litsenziyasi ostida)

Konstitutsionalizmning asosiy qismi sifatida qonun ustuvorligi adolatli jarayonni o‘z ichiga oladi. Bu tamoyillar konstitutsionizmga amal qiladigan mamlakatlarda ko‘proq himoya qilinadi.

Adolatli jarayon hukumatning inson huquqlariga hurmat bilan munosabatda bo‘lishini talab qiladi va bu qonun ustuvorligi hamda hukumat vakolati bilan shaxsiy huquqlar o‘rtasidagi muvozanatni namoyon qiladi. AQSh Konstitutsiyasida adolatli jarayon bandi hech kimni "adolatli jarayonlarsiz hayot, erkinlik yoki mulkdan mahrum etib bo‘lmasligi"ni belgilaydi. Bu qoida faqat AQSh fuqarolariga emas, barcha shaxslarga tatbiq etiladi.

Adolatli jarayon ikki asosiy jihatga ega:

1. Protsessual adolat: Hukumatning shaxslar bilan o‘zaro munosabatlari uchun yozma ko‘rsatmalar.

2. Mustaqil adolat: Hukumat bilan o‘zaro munosabatda bo‘lganda shaxsning adolatli muomala huquqi.

Adolatli jarayonning buzilishi qonun ustuvorligini buzadi, chunki bu shaxslarni yoki jamoalarni qonundan ustun qo‘yadi yoki tenglik tamoyilini buzadi. Adolatli jarayon hukumatning barcha shaxslarga adolatli munosabatda bo‘lishini talab qiladi, bu esa fuqarolik huquqlari va erkinliklarini birlashtiradi.