Siyosiy o‘nglikdan keyingi zamonaviy mafkuralar

Yangi So'l markaziy so'l demokratik liberalizmidan qanday ajralib chiqqan bo‘lsa, Yangi O‘ng ham demokratik liberalizmning markaziy o‘ngidan chetga chiqmoqda. Yangi O‘ng siyosiy muvaffaqiyatni nafaqat AQShda, balki Braziliya va Vengriyada ham qo‘lga kiritdi. Markaziy o‘ng va Yangi O‘ng o‘rtasidagi chiziq, xuddi markaziy so‘l va Yangi So‘l o‘rtasidagi kabi, noaniq va o‘zgarish holatida.

Yangi O‘ng shunchaki eski o‘ngning qayta tiklanishi emas, chunki eski o‘ng g‘oyalari hozir G‘arbda ko‘pchilik tomonidan qo‘llab-quvvatlanmaydi. Ushbu g‘oyalarga monarxik avtoritarizmni qo‘llab-quvvatlash; meros qilib olingan aristokratiya, ya’ni Aristotelning fikriga qarshi holatda, hokimiyat, aristokratiya guruhning fazilatli bo’lgani uchun emas, balki yer va imtiyozlarni meros qilib olishigani uchun beriladini; millatchilikning haddan tashqari shakli; cherkov va davlatning rasmiy birligi; va yer egalari va uzoq yillik boylikka ega bo‘lganlar bilan o‘rta va quyi sinflar hisobiga tuzilgan ittifoq kiradi. Shunday ekan, Yangi O‘ngni nima belgilaydi?

Yangi O‘ngning muhim elementlaridan biri bu an’anaviy iudaizm, evangelistik xristianlik, klassik liberalizm va markaziy o‘ngni himoyalanmagan va bosim ostida deb biladiganlarga murojaat qilish usulidir. Ushbu tahdidlarga javoban, Yangi O‘ng tarafdorlari markaziy o‘ngni yetarlicha himoya qilmayapti deb hisoblashadi, xuddi Yangi So‘l markaziy so‘lni yetarlicha progressiv emas deb bilganidek.

Madaniyat haqidagi tashvishlar

Yangi O‘ng “madaniy marksizm” deb ataydigan narsani – ya’ni Gramschining madaniyatni yuqori sinflarga qarshi qurol sifatida ishlatish haqidagi nazariyasini asosiy xavf deb biladi. Yangi O‘ng vakillari madaniyat barcha ularga qadrli narsalarga qarshi qurol sifatida ishlatilgan deb his qilishadi, xuddi Yangi So‘l jamiyat o‘z qadriyatlari va tamoyillarini bostirdi deb hisoblaganidek.

Ingliz yozuvchisi va ijtimoiy tanqidchi Os Giness, masalan, faqat Gramschini emas, balki nemis-amerikalik faylasuf va siyosatshunos Herbert Markuzeni (1898–1979) ham muhim deb biladi. U o‘zining 1964-yilda nashr etilgan Bir O‘lchamli Inson kitobida ishchi sinflari iste’molchi madaniyatiga sho‘ng‘ib ketganini va iste’molchilik ehtiyojlarini qondirish uchun ish joylariga muhtoj bo‘lgan holda, o‘zlarining zulmlariga inqilobiy tarzda qarash qobiliyatini yo‘qotganini ta’kidlaydi.Markuze 1960-yillarda jinsiy ozodlik va ijtimoiy o‘zgarishning yanada radikal shakllarini ilgari suruvchi harakatlar kommunistik inqilobni boshlashi mumkin bo‘lgan kuchlarni ifodaladi, deya ta’kidlagan va keskin madaniy o‘zgarishlarni yoqlagan. UCLA professori Duglas Kellnerning ta’kidlashicha, “Markuze ... ozchiliklar, chetdagi odamlar va radikal ziyolilarni [yozuvchilar, professorlar va san’atkorlar] qo‘llab-quvvatlagan va radikal fikrlashni targ‘ib qilish orqali qarshi fikr va xulq-atvorni rivojlantirishga uringan.”Markuzening fikricha, bu radikal fikrlash kapitalizmni ag‘darishga chaqiriqlarni kuchaytiradi – bu ishchi sinf amalga oshira olmaydigan harakatga aylanadi. Natijada, Markuze 1960-yillarda “qarshi madaniyat” deb nomlangan harakatning eng taniqli tarafdorlaridan biriga aylandi.

Os Giness kabi mutafakkirlar qarshi madaniyatni Gollivud va ijtimoiy media kabi taniqli va endi asosiy oqim madaniyatiga ta’sir ko‘rsatuvchi sohalarning ustun etosini ifodalaydi deb hisoblashadi. Ularning fikricha, bu qarshi madaniyat doimiy ravishda an’anaviy qadriyatlarni masxara qiladi va kamsitadi. Giness ushbu tobora ommalashayotgan qarshi madaniyatni marksistik maqsadlarni amalga oshirishga urinish deb biladi.

Yangi O‘ngning boshqa a’zolari “madaniy marksizm” terminini ko‘proq metaforik ma’noda ishlatadilar. Masalan, 2021-yil may oyidagi nutqida Tramp administratsiyasining sobiq bosh prokurori Uilyam Barr tanqidiy irq va gender nazariyasini marksizmga o‘xshash bo‘luvchi “biz va ular” mentaliteti va ijtimoiy o‘zgarishlarga bog‘liqlik sifatida tasvirlab berdi. Unga ko‘ra, bu xususiyatlar tanqidiy irq va gender nazariyasini marksizm kabi ijtimoiy buzuvchi kuchga aylantiradi.

 Tenglik masalalari bo‘yicha tashvishlar

Konservatorlar tobora ko‘proq tenglik talablarini, ya’ni ijtimoiy jihatdan chetlashtirilgan guruh a’zolariga ko‘proq xizmat yoki imtiyozlar berish adolatli deb hisoblanadigan qarashni,  qonun oldida teng munosabat tamoyiliga qarshi hujum sifatida qabul qilmoqda. Yangi o‘ng oqim vakillari tenglik chaqiriqlarini, xususan tarixan chetlatilgan guruhlarga ko‘proq huquqiy va siyosiy e’tibor qaratish talablarini, asosan xristianlikning ijtimoiy ta’siriga qarshi qaratilgan tahdid deb talqin etmoqda. Xristianlik demografik jihatdan AQSh tashkil topganidan buyon mamlakatda va dunyoning ko‘plab boshqa hududlarida asosiy din bo‘lib kelgan. Tanqidchilar bu holatni muammoli deb hisoblaydi, chunki ularning fikricha, yahudiy-xristian qadriyatlari shaxsiy huquqlar, demokratiya va qonun ustuvorligi kabi tushunchalarni muhim darajada qo‘llab-quvvatlab kelgan.

Bir qator yirik korporatsiyalarning so‘nggi paytlarda xilma-xillik, tenglik va inklyuzivlik g‘oyalarini qo‘llab-quvvatlashi ko‘plab konservatorlarda o‘zlarini hujum ostida qolganlik hissini yanada kuchaytirmoqda. Rivoyatlarga ko‘ra, "General Motors" kompaniyasining sobiq bosh direktori va respublikachi prezident Duayt Eyzenxauer ma’muriyatidagi mudofaa vaziri Charli Uilson: "General Motors uchun foydali bo‘lgan narsa Amerika Qo‘shma Shtatlari uchun ham foydalidir" degan ekan. Bu ibora, ko‘plab respublikachilar ma’muriyati tomonidan yirik kompaniyalarga soliqlarni kamaytirish siyosati bilan birga, AQSHda yirik biznes va konservativ siyosat o‘rtasidagi yaqin aloqaning belgisi sifatida talqin qilingan. Biroq, "Yangi o‘ng" tarafdorlarining ko‘pchiligi hozirgi kunda ko‘plab yirik kompaniyalar "uyg‘ongan kapitalistlar"ga aylanganini ta’kidlashmoqda. Ularning fikricha, bu kompaniyalar o‘z foydasini maksimal darajada oshirish uchun erkin bozorni xohlaydi, ammo ayni paytda Yangi o‘ng qarshi bo‘lgan Yangi so‘l ijtimoiy qadriyatlarini targ‘ib qiladi va joriy etadi. Yangi o‘ng vakillari bu "uyg‘ongan kapitalistlar" o‘nlab yillar davomida markaz-o‘ng koalitsiyasini belgilab kelgan iqtisodiy erkinlik, erkin bozor va ijtimoiy konservatizm o‘rtasidagi uzviy bog‘liqlikni buzayotganini ta’kidlashmoqda. Yangi o‘ng va ko‘plab yirik korporatsiyalar o‘rtasidagi bu o‘sib borayotgan kelishmovchilikning bir qismi sifatida, konservativ yozuvchi va venchur kapitalist J.D. Vens kabi Yangi o‘ng mutafakkirlari "uyg‘ongan kapitalistlar"ning kommunistik Xitoy kabi mamlakatlarga qilayotgan katta sarmoyalarini G‘arb, yahudiy-xristian va klassik liberal qadriyatlarning poydevorini nozik, ammo samarali tarzda zaiflashtiruvchi xatti-harakatlar deb baholashmoqda. Bu mutafakkirlarning fikricha, bunday investitsiyalar tufayli bu firmalar Xitoy Kommunistik partiyasini xafa qilishga jur’at eta olmaydi, chunki ularning ishlab chiqarish obyektlari yopilishi va foydalari yo‘qotilishi yoki yuz millionlab xitoylik iste’molchilardan mahrum bo‘lishi mumkin. Shu sababli, ular bu holatni o‘z vatanlarining (masalan, AQSH, Kanada va G‘arbiy Yevropa mamlakatlarining) ko‘p yillik ijtimoiy qadriyatlariga xiyonat deb bilishmoqda.

Tarjimon: Asadbek Jumaboyev

Siyosat Bo'limi Lideri: Sardor Xamdamov

Manba:https://openstax.org/books/introduction-political-science/pages/3-7-contemporary-ideologies-further-to-the-political-right