- 13:28 / 07.11.2024
- , Iqtisodiyot
Marginal tahlil

Marginal tahlil degani– qo‘shimcha biror narsani qo‘shish yoki kamaytirish natijasida nima o‘zgarishini ko‘rishdir. Bu tahlil orqali qo‘shimcha ishlab chiqarish yoki qo‘shimcha xarajat qilish foydali yoki zararli ekanini aniqlash mumkin.
Qani keling, endi marginal tahlilni chuqurroq o’rganamiz.
Mikroiqtisodiyotda ko‘pchilik qarorlar odatda ma’lum bir faoliyat yoki
harakatning foydasi, uning xarajatlaridan ko’p bo’lishiga qarab qo’yiladi,
va mana shu yerda marginal tahlil juda ham qo’l keladi. Masalan
tasavvur qiilaylik investor ikkita potentsial investitsiyaga duch kelgan,
ammofaqat bittasiga sarmoya kiritish uchun resurslarga ega.
Sarmoyador eng yuqori daromad salohiyatiga ega variantni aniqlash
uchun har ikki investitsiyaning xarajatlari va foydalarini taqqoslash uchun
marjinal tahlildan foydalanishi mumkin.
Marjinal tahlildan foydalanish
Quyida marjinal tahlilning ikkita keng tarqalgan qo‘llanilishi keltirilgan:
1. Kuzatilgan o‘zgarishlar
Marjinal tahlildan ish boshqaruvchilar kuzatilgan o‘zgarishlari asosida
tajribalar yaratishda foydalanishlari mumkin. Masalan, marginal tahlil
ma’lum foizda ishlab chiqarishni ko‘paytirishning xarajatlar va
daromadlarga ta’sirini baholash uchun ishlatilishi mumkin.
Xo’sh foyda qachon sodir bo’ladi? Foyda qachonki marginal xarajat
kamayganida yoki bo’lmasa umumiy foyda sarflangan xarajatdan oshib
ketganida keladi. Agar bu narsa ijobiy natija bersa,ya’ni foyda
olaversangiz toki salbiy natijaga erishilgunga qadar, ya’ni foyda olishni
to’xtatguningizga qadar bosqichma-bosqich harakatlar amalga oshiriladi.
2. Harakatning alternativ xarajati
Menejerlar muntazam ravishda mavjud variantlar orasida tanlov qilishlari
kerak bo‘lgan vaziyatlarga duch kelishadi. Misol uchun, aytaylik,
kompaniyada bitta bo‘sh ish o‘rni mavjud va ular kichik ma’mur yoki
marketing bo‘yicha menejerni tanlash imkoniyatiga ega.
Marjinal tahlil kompaniya o‘sishi uchun resurslarga ega ekanligini va
bozor to‘yinganligini ko‘rsatishi mumkin. Natijada marketing menejerini
ishga olish ma’murga qaraganda ko‘proq daromad keltiradi.
Qaror qabul qilishda marginal tahlil qoidalari
Foydani maksimallashtirishning ikkita qoidasi mavjud bo‘lib, ular marjinal
tahlilni qarorlarni mikroiqtisodiy tahlil qilishning asosiy tarkibiy qismiga
aylantiradi. Ular:
1. Muvozanat qoidasi
Birinchi qoidaga ko‘ra, faoliyat uning marginal xarajati marginal
daromadiga teng bo‘lguncha davom ettirilishi lozim. Bunday nuqtada
marginal foyda nolga teng bo‘ladi.
Marjinal foyda bu iste’molchi tomonidan xarajatlar qiymati qanday
o‘zgarishi, va marjinal xarajat esa ishlab chiqaruvchi tomonidan
xarajatlar qiymati qanday o‘zgarishidir. Muvozanat qoidasi shuni
anglatadiki, birliklar muvozanat nuqtasigacha keladi, bu yerda birlikning
marjinal daromadi ushbu birlikning marjinal qiymatiga teng bo’ladi.
2. Samarali taqsimlash qoidasi
Marjinal tahlildan foydalangan holda foydani maksimallashtirishning
ikkinchi qoidasiga ko‘ra, faoliyat har bir harakat bir xil marjinal daromad
keltirmaguncha amalga oshirilishi kerak. Qoida bir nechta mahsulotni
ishlab chiqaradigan kompaniya ikkita ishlab chiqarish faoliyati o‘rtasida
har bir birlik uchun teng marjinal foydani ta’minlaydigan omilni ajratishi
kerak degan fikrga asoslanadi. Agar bunga erishilmasa, foydani eng
yuqori marjinal foydaga ega bo‘lgan faoliyatga ko‘proq va boshqa
faoliyatga kamroq mablag‘ ajratish orqali amalga oshirish mumkin.
Marginal tahlilning kamchiliklari
Marjinal tahlilga qarshi tanqidlardan biri shundaki, marjinal ma’lumotlar
odatda faraziy bo‘lib, qaror qabul qilish paytida marjinal xarajatlar va
ishlab chiqarishning haqiqiy manzarasini taqdim eta olmaydi. Shuning
uchun ba’zan yaxshi qarorni qabul qila olmaydi, chunki aksariyat
qarorlar o‘rtacha ma’lumotlar asosida qabul qilinadi.
Marjinal tahlilning yana bir cheklovlari shundaki, iqtisodiy subyektlar
haqiqiy natijalarga emas, balki kutilayotgan natijalarga asoslanib qarorlar
qabul qiladilar. Agar kutilayotgan daromad o’ylagandek amalga
oshirilmasa, marjinal tahlil keraksiz bo‘lib chiqadi.
Masalan, kompaniya yangi ishlab chiqarish liniyasini ishga tushirishga
qaror qilishi mumkin, bunda marginal tahlil prognoziga ko‘ra daromadlar
ushbu liniyani ochish xarajatlaridan oshib ketadi. Ammo, agar yangi
ishlab chiqarish liniyasi kutilgan marginal xarajatlarga javob bermasa va
zarar bilan ishlasa, demak, tahlil noto‘g‘ri taxminlarga asoslangan
bo’ladi.
Tarjimon: Malika Salimova
Iqtisodiyot bo'limi lideri: Xojiakbar Tursunmuhammatov
Manba: CFI Team
Izoh qoldirish