Nega qoidalarni bilish kerak?

Siyosatda yoki hayotda qoidalar ahamiyatini oshirib baholash qiyin. Deyarli har bir insoniy faoliyatda eng muvaffaqiyatli kishilar qoidalarni chuqur tushunadigan va o‘z maqsadlariga erishish yo‘lida qoidalarni qanday qo‘llashni yoki hatto buzishni biladiganlardir. Qoidalardan bexabar bo‘lish maqsadlaringizga erishishni qiyinlashtiradi.

Qoidalar juda aniq bo‘lishi yoki turlicha talqin qilinishi mumkin. Masalan, shaxmatda qoidalar barcha o‘yinchilar uchun aniq va tushunarli: har bir figura faqat belgilangan yo‘nalishlarda harakat qilishi mumkin. Har bir o‘yinchi o‘z navbatida yuradi – bu qoidadir. Shaxmat murakkab bo‘lsa-da, har bir o‘yinchining imkoniyatlari doim ma’lum. Shaxmat chempionlari – umuman, barcha chempionlar – qoidalarni qanday qilib o‘z foydasiga ishlatishni yaxshi bilishadi.

Universitetlarda ham rasmiy va norasmiy qoidalar mavjud, ammo ular shaxmat qoidalaridek aniq emas. De jure qoidalar – rasmiy, yozilgan qoidalar; de facto qoidalar esa – amalda bajariladigan yoki qo‘llanadigan norasmiy qoidalardir. Masalan, belgi 55 mil tezlik chegarasini (de jure) ko‘rsatishi mumkin, ammo agar politsiya faqat 65 mildan oshgan haydovchilarga jarima yozsa, unda amalda qo‘llaniladigan (de facto) qoida 65 mil tezlik bo‘ladi. Universitetda muvaffaqiyat qozonish uchun rasmiy qoidalarni ham, yashirin o‘quv dasturi deb ataluvchi norasmiy qoidalarni ham tushunish foydali.

1.3-rasm. De-jure tezlik chegarasi belgida ko'rsatilgan, lekin de-fakto tezlik chegarasi politsiya sizni to’xtatishi mumkin bo'lgan tezlikdir. (kredit: Devid Lofink / Flickr tomonidan "Signage 55 tezlik chegarasi", CC BY 2.0)

Har qanday siyosiy muhitda qoidalar kimda hokimiyat borligini va uni qanday ishlatishi mumkinligini belgilaydi. Masalan, kim ovoz berishi va qanday ovoz berishi mumkinligini aniqlovchi qoidalarni olaylik. Bu qoidalar erkin yoki cheklangan bo‘lishi mumkin va natijada ovoz berishni osonroq yoki qiyinroq qiladi. Ovoz berishning qiyinligi yoki osonligi natijada kimlar ovoz berishini shakllantiradi. Ba’zi siyosatchilar ovoz berish qoidalari yengil bo‘lsa, ko‘proq ovoz olishlariga ishonib, shunday qoidalarni qo‘llab-quvvatlashadi, boshqalar esa cheklangan qoidalar ularning g‘alabaga erishish imkoniyatlarini oshiradi deb ishonib, shu qoidalarni himoya qilishadi.

Qoidalar odatda neytraldek ko‘rinishi mumkin, ya’ni ular bir guruhga boshqasidan ko‘ra ko‘proq foyda bermaydidek, ammo bu har doim ham to‘g‘ri emas. Masalan, yaqindagina AQSh Harbiy havo kuchlarida uchuvchi bo‘lish uchun odam kamida 5 fut 4 dyuym va ko‘pi bilan 6 fut 5 dyuym bo‘lishi talab etilardi; bu baland va past bo‘yli odamlarni bunday imkoniyatdan mahrum qilardi. Ushbu qoida yaxshi sababga ega bo‘lishi mumkin, masalan, uchuvchilar o‘rindiqlarga mos kelishini ta’minlash uchun, ammo bu kabi qoidalar ayrim kishilarga imkoniyat va resurslarni beradi, boshqalardan esa ularni tortib oladi. Ushbu qoida amerikalik ayollarning 40 foizidan ortig‘ini uchuvchi bo‘lish imkoniyatidan mahrum qilgani sababli, o‘zgartirildi.

Siyosatda qoidalar hamma joyda mavjud. Sizning oilangizda ham qoidalar mavjud – hatto asosiy qoida “hech qanday qoidalar yo‘q” bo‘lsa ham – va bu qoidalar maktabingizda ham mavjud. Qoidalarga, masalan, Robertning Yig‘ilish Qoidalari, qonun chiqaruvchi organlar, jinoyat adliya tizimi, soliq tizimi va milliy immigratsiya tizimlari asoslanadi.

Qoidalar va institutlar o‘zaro chambarchas bog‘liq. Masalan, oila yoki nikoh institutlari – bu nikoh yoki oilada yashovchi odamlar uchun huquqlar, rollar va majburiyatlar kabi qoidalar to‘plamidir. Shu bilan birga, institutlar maqsad yo‘lida birlashib ishlaydigan va faoliyatlari qoidalarga asoslangan tashkilotlar yoki guruhlar bo‘lishi mumkin.

Har qanday tashkilot yoki institut uchun eng muhim qoidalar to‘plami uning konstitutsiyasidir. Konstitutsiya davlatning eng asosiy qonuniy tamoyillarini belgilaydi. Bu tamoyillar odatda hukumatning tuzilishi, uning vazifalari va xalqning huquqlarini o‘z ichiga oladi. Konstitutsiyalar juda umumiy yoki juda batafsil bo‘lishi mumkin. Masalan, Monako Konstitutsiyasi 4000 ta so‘zdan kamroq, Hindiston Konstitutsiyasi esa 150 ming so‘zdan ortiq. Ba’zi mamlakatlarda, masalan Kanada, Yangi Zelandiya va Buyuk Britaniyada yagona hujjat sifatida “konstitutsiya” yo‘q, ular boshqa yozma va hatto yozilmagan manbalarga asoslanadi. Ko‘p mamlakatlarda konstitutsiya shunday nomlanadi, ammo Germaniya, Ummon, Saudiya Arabistoni kabi ayrim davlatlarda bu “asosiy qonun” deb ataladi.

Konstitutsiyalar xalq va hukumat o‘rtasidagi munosabatlarni belgilaydi. Ular hukumatga vakolat beradi va unga cheklovlar qo‘yadi hamda boshqa qonunlar yoki davlat faoliyatlari uchun asos bo‘lib xizmat qiladi. 

Konstitutsiyalar mamlakatdagi eng muhim qoidalar hisoblanishi mumkin, lekin ular bor yo’g’i bir parcha qog’ozlardir. Mamlakat konstitutsiyasining haqiqiy ahamiyati o‘sha davlatning siyosatiga bog‘liq. AQShda konstitutsiyaga diniy hujjat kabi hurmat ko‘rsatiladi. AQSh tarixidagi eng yirik mojarolar konstitutsiya nimani talab qilishi, nimaga ruxsat berishi yoki nimani taqiqlashi haqidagi bahslarga asoslangan. AQSh Oliy sudi biror siyosiy harakatni konstitutsiyaga zid deb e'lon qilsa, qonunbuzar – prezident, kongress yoki boshqa bir guruh yoki shaxs bo‘lishidan qat'i nazar – bu qarorga amal qilishni to‘xtatishi kutiladi. Ammo bu hamma joyda ham har doim shunday emas. Har qanday mamlakatda siyosatchilar o‘z konstitutsiyalarini, ayniqsa ular belgilagan huquqlarni e'tiborsiz qoldirishga moyil bo‘lishi mumkin va ularning muvaffaqiyatga erishish-erishmasligi esa boshqa siyosiy shaxslar konstitutsiyani himoya qilishga qanchalik tayyor va qodir ekaniga bog‘liq bo‘ladi.

Qoidalarning hokimiyat va boshqa cheklangan resurslarni taqsimlashga ta’siri borligi sababli siyosiy shaxslar ularga ko‘p vaqt va kuch sarflashadi. Odatda siyosiy shaxslar o‘zlari va ittifoqdoshlariga foyda keltiradigan qoidalarni o‘rnatishga harakat qilishadi.