Qaysi inson xatti-harakatlarini oldindan ayta olish mumkin va qaysilarini mumkin emas?

Qaysi inson xatti-harakatlarini oldindan ayta olish mumkin va qaysilarini mumkin emas?

Siyosatshunoslar odamlarning o‘tmishda qanday harakat qilgani haqida qancha ko‘proq ma’lumotga ega bo‘lsa, ularning kelajakda qanday harakat qilishini shunchalik yaxshiroq taxmin qila oladilar, ammo bu ma’lum chegaralar ichida bo‘ladi, va ulardan bir nechtasini qayd etish lozim. Odamlarning nima qilishini oldindan aytishda odatda "shunday xususiyatlarga ega bo‘lgan odamlar ma’lum bir narsani qilish ehtimoli yuqori" degan shakldagi taxminlar bildiriladi. Bu "bu shaxs albatta shunday qiladi" degan gapdan sezilarli darajada farq qiladi. Masalan, dunyo bo‘ylab yosh, ekologik ongli faollar o‘z mamlakatlarining Yashillar partiyasiga qo‘shilish ehtimoli bor deb taxmin qilish mumkin. Ammo bu Greta Tunberg, eng taniqli ekologiya himoyachilaridan biri, Shvetsiyaning Yashillar partiyasi a’zosi ekanini aniq aytish mumkinligini bildirmaydi.

Nega siyosiy xulq-atvorni umumiy tarzda oldindan aytish mumkin, lekin har bir shaxsiy holatda emas? Bunga sabab shuki, ko‘proq va yaxshiroq ma’lumotlar yaxshiroq taxminlarni ta’minlaydi, lekin to‘liq bo‘lmagan ma’lumotlar noaniq bashoratlarni keltirib chiqaradi. Ob-havo prognozlari meteorologik bog‘lanishlar murakkabligi va to‘liq tushunilmagani sababliqanday  xatoliklar bo‘lishi mumkin bo‘lsa, xulq-atvor taxminlari bilan ham shunday xatoliklar bo‘lishi mumkin. Shuningdek, inson xulq-atvorining ko‘rinadigan tasodifiyligini e’tibordan chetda qoldirmaslik kerak. Masalan, tanga tashlash natijalari haqida o‘ylang: umumiy ma’noda, natijani oldindan aytish mumkin (teskari yoki old tomoni chiqish ehtimoli 50 foiz). Ammo hatto eng qudratli superkompyuter ham bir marta tashlangan tanga qanday chiqishini aniq ayta olmaydi. Bir marta tashlangan tangada qanday tomoni chiqishi tasodifiydir. Agar natijani to‘g‘ri taxmin qilsangiz, bu shunchaki omad bo‘ladi.

1962-yilda AQSh razvedkasi Sovet Ittifoqi Kubaga yadro raketalarini joylashtirayotganini aniqladi — bu joy Amerikaning qirg‘og‘idan atigi 100 mil narida edi. Tashvishlar kuchayib, Kuba raketa inqirozining eng yuqori cho‘qqisida dunyo yadro urushi yoqasiga kelib qoldi. AQSh prezidenti Jon F. Kennedi va Sovet Bosh vaziri Nikita Xrushchev bilan hal qiluvchi qaror qabul qilishlari kerak edi: dunyoning taqdiri ularning qo‘lida edi, har ikki tomon mojaroni kuchaytirishi kerakmi yoki chekinish kerakmi? Hech qanday ma’lumot ularning qarorini aniq oldindan aytish imkonini bermas edi: qaror har ikki tomonga burilishi mumkin edi. Yaxshiyamki, ular ikkalasi ham mojaroni yumshatishni tanlashdi va inqiroz hal qilindi. Nega bunday bo‘ldi? AQSh mudofaa vazirining so‘zlariga ko‘ra, bu “omad” edi. Vazirning aytishicha: “Omad omil bo‘ldi... Bu shunchaki omad edi, [Kennedi va Xrushchev] nazoratni yo‘qotishlaridan oldin harakat qilishdi va Sharq bilan G‘arbni millatlarning yo‘q bo‘lishiga olib keladigan yadro urushiga aralashishdan oldin to‘xtashdi. Shunchalik yaqin edi.” Bu voqea inson qarorlarining murakkabligini va ularning oldindan aytib bo‘lmasligini namoyon qiladi.

Siyosiy natijalarni oldindan aytishga qaratilgan harakatlarga qaramay, siyosiy so‘rovlar hali ham xato qilish ehtimoliga ega. So‘rovlarga asoslangan taxminlar, AQShda prezident saylovlari natijalari haqida 2016-yilda katta xato qildi. 2020-yilda esa g‘olibni to‘g‘ri taxmin qilgan bo‘lsa-da, aniqlik jihatidan muammolar kuzatildi. Buning sababi nimada? Chunki so‘rovlar odamlarga: “Qaysi nomzodga ovoz berishingiz mumkin?” deb so‘raydi, lekin ular kimning haqiqatan ham ovoz berish uchun kelishini yoki qanday ovoz berishini aniq o‘lchay olmaydi. Bu esa, odamlar xatti-harakatlari va qarorlarini oldindan bilishning chegaralarini ko‘rsatadi.

Taxmin qilishdagi noaniqliklar va aniq taxminlarning muhimligi haqidagi misolni ko‘rib chiqaylik. Urush davrida harbiy yetakchilar “Mening askarlarim jang qiladimi yoki qochib ketadimi?” degan savolni o‘zlariga berishlari kerak. Mantiqiy fikrlaydigan askar qochishni afzal ko‘rishi mumkin, chunki dushman qo‘lida o‘lish ehtimoli ulkan xavf hisoblanadi. Ammo o‘z vatanparvarligini va jasoratini namoyish qilishni istagan askar jangda qolishni tanlashi mumkin. Shunga qaramay, qaysi askar jang qilishini va qaysisi qochishini aniq oldindan aytishning iloji yo‘q. Dono harbiy strateg esa askarlarning o‘z tomonida qolishini ehtimolini oshirish uchun samarali strategiyalarni qo‘llaydi, shunday qilib bu jarayonni oldindan ko‘rish imkoniyatini kuchaytiradi. Bu harbiy rahbarlarning rejalashuvi va qaror qabul qilishining murakkabligini ko‘rsatadi.

2.13-rasm Ular urushadimi yoki qochib ketadimi? (kredit: Mudofaa vazirligi/Milliy arxivlar tomonidan vertolyot hujumining birinchi toʻlqinida oʻtirgan AQSh askarlarining surati, jamoat mulki)

Strategik siyosiy yetakchi odamlarning sodiqlik bilan ergashish ehtimolini qanday oshiradi? Bunga rag‘batlarni oshirish — ya’ni, buni qilishning amaliy sabablarini kuchaytirish orqali erishiladi: xiyonatning narxini oshirish, sodiqlik uchun mukofotlarni oshirish va hamjihatlik, sodiqlik hamda vatanparvarlik kabi ifodali qadriyatlarning ahamiyatini oshirish.

Siz qo‘llab-quvvatlaydigan siyosiy g‘oyalarga ishtirok etayotganlarning to‘g‘ri narsalarni izlayotganiga yoki jamoat manfaatlari uchun buni qilayotganiga, ya’ni ular yaxshi odamlar ekaniga ishonish ayni paytda jozibali bo‘lishi mumkin. Va sizning siyosiy raqiblaringizni faqat shaxsiy manfaatlarini ko‘zlaydigan, agar ularni ochko‘z yoki korrupsiyalangan deb hisoblamasangiz, ular yomonlar deb o‘ylash mumkin. Buni motivatsiyalangan fikrlash (motivated reasoning) tushuntiradi, ya’ni insonlarning o‘z xohlagan g‘oyalarini qabul qilish va shu g‘oyalarni rad etadigan dalillarni inkor qilish tendensiyasi. Masalan, AQShda respublikachilar va demokratlarning aksariyati bir-birining partiyasini yopiq fikrli deb hisoblaydi, va ikkala partiyaning katta qismlari o‘z partiyasidagi a’zolarni umumiy jamoatchilikka qaraganda dangasa yoki kamroq aqlli, axloqli yoki vatanparvar deb hisoblaydi. Insonlar siyosatda turli sabablarga ko‘ra ishtirok etishadi, va “bizning tomonimizdagilarning” motivatsiyalari “ularning tomonidagi” motivatsiyalardan ancha farq qiladi, degan ishonchni asoslash uchun kamdan-kam hollarda dalil topiladi. Har ikki tomonda ham, odamlar odatda o‘z manfaatlari va jamoat ruhining aralashmasi bilan harakat qilishadi.

Tarjimon: Muhammadyusuf Tursunboyev

Siyosat Bo’limi Lideri: Sardor Xamdamov

Manba: https://openstax.org/books/introduction-political-science/pages/2-3-human-behavior-is-partially-predictable