Siyosiy so‘llikdan keyingi zamonaviy mafkuralar: Zamonaviy Sotsializm

Zamonaviy Sotsializm

Sotsializm tarafdorlari sotsialistik iqtisodiyotga o‘tishni targ‘ib qilib, markaz so‘l tomonidan kiritilgan har qanday o‘zgarishlar kapitalistik iqtisodiy tizimda yetarli bo‘lmasligini ta’kidlaydilar. Sotsializmning maqsadi jamiyatni qayta qurish orqali moddiy boylikni teng taqsimlash, ayniqsa, odamlarning o‘z salohiyatlarini to‘liq namoyon etishlari uchun zarur bo‘lgan narsalarga teng egalik qilishni ta’minlashdir. Sotsialistik mutafakkirlar kooperativ va jamoaviy ijtimoiy hayot tarziga erishish mumkinligini va bunga erishish imkoniyati mavjud ekan, uni amalga oshirmaslik uchun juda kam sabab borligini ta’kidlaydilar. Kanadalik faylasuf G.A. Koen hamkorlikka asoslangan jamiyatni yaratish uchun odamlarning tabiiy instinktlari va hamkorlikdagi hayotga intilishlarini yo‘naltira oladigan mustahkam siyosiy tuzilmalarni asta-sekin, ammo izchil ravishda qurish kerakligini ta’kidlagan. Zamonaviy sotsialistlar markaz chapini tanqid qilsalar-da, Xitoy, Kuba va Vetnam kabi mamlakatlarda ilgari surilgan kommunistik mafkurani rad etadilar.

 Sotsialistlarning fikricha, "hech bir inson orol emas" va shu sababli har qanday shaxs yoki guruhning moddiy muvaffaqiyati ko‘plab ijtimoiy qo‘llab-quvvatlashlar natijasi hisoblanadi. Shu bois sotsializm eng ko‘p daromadga ega bo‘lganlar boyligining bir qismini muhtojlarga o‘tkazish uchun yuqori soliq stavkalarini muammosiz deb hisoblaydi. Chunki jamiyat qo‘llab-quvvatlamasdan turib, badavlatlar bunday boylikka ega bo‘la olmasdilar. Bu xulosa, ayniqsa, meros qilib olingan boylik va tug‘ilgandanoq mavjud bo‘lgan tarkibiy ustunliklar nuqtai nazaridan yanada kuchliroq ahamiyat kasb etadi. Shu tariqa, sotsialistlar jamiyatni yuqori darajadagi tenglik va insoniy qoniqishga olib borishni maqsad qilgan faol davlat tuzumini targ‘ib qiladilar. 

Zamonaviy demokratik sotsializm Yangi So‘llarning barcha yoki ko‘pchilik g‘oyalarini sotsialistik mafkuraning yangilangan talqini bilan uyg‘unlashtirishga intiladi. Bu harakat Amerika saylov siyosatida ma’lum darajada muvaffaqiyatga erishayotganga o‘xshaydi. Bunga misol qilib, AQSH Vakillar palatasida Nyu-Yorkning 14-kongress okrugini vakillik qiluvchi demokratik sotsialist Aleksandriya Ocasio-Cortezning ommaviylashuvini keltirish mumkin. Bu g‘oya, shuningdek, Skandinaviya va Lotin Amerikasining ba’zi hududlarida asosiy siyosiy mafkura hisoblanadi.

 Ekologizm, ikkinchi va uchinchi to‘lqin feminizmi, tanqidiy irq va gender nazariyasi kabi Yangi So‘l g‘oyalarini ilgari surishdan tashqari, demokratik sotsialistlar kapitalizmga markaziy chapning bog‘liqligiga shubha bilan qaraydilar. Demokratik sotsialistlarning ta’kidlashicha, davlat eng kam iqtisodiy resurslarga ega bo‘lganlarga ijtimoiy himoya tarmog‘ini ta’minlashi sharti bilan sog‘liqni saqlash kabi muayyan ehtiyojlarni qondirish uchun erkin bozorga tayanish yetarli emas. Buning o‘rniga, sog‘liqni saqlashni erkin bozor orqali, masalan, xususiy tibbiy sug‘urta kompaniyalaridan foyda olish maqsadida tibbiy sug‘urtani sotib olish orqali ta’minlash g‘oyasini qayta ko‘rib chiqish lozim. Ko‘pchilik demokratik sotsialistlar hukumat har bir fuqaroga teng asosda sog‘liqni saqlash xizmatini ko‘rsatishi va boshqarishi kerakligini ta’kidlaydilar. Jamiyat manfaatlarini ko‘zlab ish yurituvchi davlat muhim ehtiyojlarni qondiruvchi xususiy kompaniyalarni o‘z tasarrufiga olish huquqiga ega bo‘lishi kerak. Masalan, mamlakatning energiya ehtiyojlarini qondiruvchi xususiy kompaniyalar iqlim o‘zgarishi muammosini hal qilish uchun qayta tiklanadigan energiya manbalariga yetarli darajada sarmoya kiritmasalar, ular davlat tomonidan boshqarilishi lozim. Demokratik sotsialistlar arzon uy-joylarga sarmoya kiritmaydigan xususiy uy-joy kompaniyalari borasida ham shunga o‘xshash fikrni bildiradilar. Garchi ko‘pincha so‘nggi chora sifatida ko‘rilsa-da, demokratik sotsialistlar hukumatning xususiy kompaniyalarni vaqtincha yoki doimiy ravishda o‘z tasarrufiga olish huquqini ta’kidlaydilar. Bu orqali ular kerakli mahsulotlarni ishlab chiqarishni ta’minlashni nazarda tutadilar. Masalan, AQShda federal eng kam ish haqi to‘lanadigan ishchi oilasini qashshoqlik chegarasidan yuqorida saqlab turish uchun yetarli daromad ololmasligini ta’kidlab, demokratik sotsialistlar kompaniyalardan nafaqat eng kam ish haqini, balki "yashash uchun yetarli ish haqi"ni taklif qilishni talab qilishga tayyordirlar. Bu xususiy ish beruvchilarga keng ko‘lamli majburiyatlar yuklash orqali har bir xodimga yuqori ish haqi to‘lanishini kafolatlashni anglatadi.

Demokratik sotsializm, shuningdek, milliy chegaralarning ahamiyatiga shubha bilan qaraydi, muhojirlarning mamlakatga kirishini muhtoj odamlarning inson huquqlarini qondirish masalasi sifatida ko‘radi. Markaz so‘lning bu tanqidlariga qaramay, demokratik sotsialistlar, demokratik liberallar va oldingi ko‘plab sotsialistlar kabi, marksistik zo‘ravonlik inqilobi va ishchilar diktaturasi zarurligi haqidagi g‘oyalarni va kommunistik partiya tomonidan boshqariladigan bir partiyali davlat haqidagi maoistik g‘oyalarni rad etishadi. Buning o‘rniga ular demokratik siyosiy jarayon orqali o‘z kun tartibini ilgari suradilar. Darhaqiqat, demokratik sotsialistlar o‘z harakatlari individlarga o‘z siyosiy ta’siridan o‘zgartirishni talab qilish uchun foydalanishga imkon berishini ta’kidlaydilar. Jamiyatni tashkil etish va siyosiy safarbarlik jamiyat tomonidan marginallashtirilganlarning siyosiy ta’sirini boshqarishda muhim rol o‘ynaydi. 

Sotsializmning boshqa shakllariga ushbu bobning boshida aytib o‘tilgan zamonaviy Venesuela hukumati mafkurasi kiradi. Bu mafkura 19-asr boshlarida Lotin Amerikasida Ispaniya imperiyasi va Chavismoga qarshi muvaffaqiyatli inqiloblarni boshqargan Simon Bolivar, prezidentlar Chaves va Maduro ortidan navbatma-navbat bolivarizm yoki Bolivar sotsializmi deb ataladi va u nimaga qarshiligi va nimani qo‘llab-quvvatlashi bilan belgilanishi mumkin. Chavizm olimlar neoliberalizm deb ataydigan narsaga qarshi chiqadi. Neoliberalizm odatda Xalqaro valyuta jamg‘armasi (XVF) va Jahon banki kabi xalqaro institutlar tomonidan ilgari suriladigan va dunyoning eng yirik sanoatlashgan mamlakatlarining aksariyati tomonidan qo‘llab-quvvatlanadigan rivojlanayotgan mamlakatlarni erkin bozorni qabul qilishga undash, o‘z iqtisodiyotlarini xalqaro savdoga ochish va sezilarli inflyatsiyaning oldini olish bo‘yicha sa’y-harakatlar sifatida ta’riflanadi. Ushbu iqtisodiy maqsadlar bilan bir qatorda, neoliberalizm siyosiy ishtirok etish huquqini va so‘z va din erkinligi kabi boshqa shaxsiy huquqlarni hurmat qilishni rag‘batlantiradi. Chaves va Maduro neoliberalizmni tashqi bosim sifatida ko‘rishadi. Shunday qilib, yangi Simon Bolivar singari, Chaves va Maduro o‘zlarini Lotin Amerikasini xalqaro moliya institutlari tomonidan ilgari surilgan bosimlar shaklida tashqi nazoratdan ozod qilish deb bilishadi. Bolivarcha sotsialistik qarashga ergashgan holda, Chaves va Maduro Venesuelaga o‘z yo‘lini belgilashni, o‘z tabiiy resurslaridan foydalanishni, Jahon banki kabi institutlarning kredit takliflarini rad etishni va uning siyosiy jarayonlarini tanqid qilishni rad etishni xohlashadi. Neft sanoati kabi yirik sanoat tarmoqlariga davlat egalik qilish orqali Venesuelaning milliy boyliklaridan foydalanib, ular daromadlarni qayta taqsimlaydigan va saxiy ijtimoiy xavfsizlik tarmog‘ini yaratadigan siyosatni izlaydilar. Brigham Young universiteti professori Kirk A. Hawkinsning ta’kidlashicha, ularning modeli adolatli va ko‘pchilik venesuelaliklarning manfaatlariga mos keladi, ular ommaviy axborot vositalari va sud hokimiyati ustidan nazorat qilish orqali ommaning keng qo‘llab-quvvatlanishini ta’minlashga intiladilar, bu esa inson huquqlari buzilish xavfini keltirib chiqaradi.