So'z erkinligi

Hukumatni tanqid qilmoqchimisiz? Bayroqni yoqmoqchimisiz? "Harbiy xizmatni yo'q qilsin" deb yozilgan futbolkani kiyishni xohlaysizmi? So'z erkinligi tufayli ko'p joylarda buni qilishingiz mumkin.

Lekin so'z erkinligi aynan nimani anglatadi? Va bizga nima deyishni ruxsat beradi? Bu maqolada shu savollarga olingan ta'sirli javoblar ko'rib chiqiladi.

Hukumatdan Himoya, Xususiy Shaxslardan Emas

So‘z erkinligi, ba’zan ifoda erkinligi deb ham ataladi, hukumat aralashuvi yoki jazosi holda turli qarash va g‘oyalarni ifodalash huquqidir. Bu erkinlik odatda xususiy shaxslar (masalan, fuqaro yoki xususiy tashkilotlar) tomonidan cheklanishni oldini olmaydi. Agar so‘z erkinligi xususiy shaxslarga ham cheklovlar qo‘yishni taqiqlasa, uni izchil qo‘llash qiyin bo‘lardi, chunki so‘z erkinligi gapirmaslik huquqini ham o‘z ichiga oladi. Masalan, gazeta har qanday maqolani chop etishga majbur bo‘lsa, uning o‘zini ifoda etmaslik huquqi buzilgan bo‘lar edi.

Shuningdek, so‘z erkinligi boshqalarning xabarlarini tinglamaslik yoki qabul qilmaslik huquqini ham o‘z ichiga oladi. So‘z erkinligi faqat hukumat aralashuvining oldini olishni ko‘zda tutganini hisobga olsak ham, bu uning xususiy shaxslar uchun ahamiyatsizligini anglatmaydi. Ba’zilar ayrim xususiy tashkilotlar ham so‘z erkinligini himoya qilish uchun qonuniy standartlarga rioya qilishi kerak, deb hisoblaydi. Masalan, xususiy universitetlar davlat universitetlari kabi so‘z erkinligi standartlariga rioya qilishi kerak degan qarash bor. Shuningdek, so‘z erkinligi kengroq ijtimoiy qadriyat sifatida ham tushuniladi.

So‘z Erkinligining Chegaralari

So‘z erkinligi cheklanmagan huquq emas. Barcha hukumatlar ba’zi so‘zlarni himoya qilishdan cheklashadi. Bu erkinlik boshqa huquqlar va qadriyatlar bilan muvozanatlashishi kerak. Odatda so‘z erkinligi bilan himoyalanmaydigan nutq turlariga zo‘ravonlik tahdidlari, yolg‘on reklama va tuhmat (birovning obro‘siga nohaq zarar yetkazuvchi yolg‘on bayonotlar) kiradi.

Ko‘pgina demokratik davlatlar nafrat so‘zlarini himoya qilmaydi (ya’ni, bir guruh yoki guruh a’zosiga qarshi nafrat uyg‘otish uchun mo‘ljallangan nutq). Lekin AQShda nafrat so‘zlari himoya qilinadigan nutq sifatida qaraladi. Nafrat so‘zlariga huquqiy himoya berilishi kerakmi yoki yo‘qmi degan masala so‘nggi yillarda ko‘plab munozaralarga sabab bo‘ldi.

Hatto himoyalanadigan nutqni ham hukumat cheklashi mumkin. Masalan, istalgan shaxsning harbiy bazaga yoki davlat universitetidagi darsga kirib, nutq so‘zlashiga ruxsat berilmaydi. Bu holatlar harbiy bazalar va davlat universitetlari muhim maqsadlarni ko‘zlagani uchun u yerda so‘z erkinligi cheklanishi mumkinligini ko‘rsatadi.

So‘z erkinligi jamoat bog‘lari, jamoat yo‘laklari yoki shaxsiy uy kabi joylarda kengroq himoyaga ega. Ammo bog‘lar va yo‘laklarda ham kontentga neytral cheklovlar qo‘yilishi mumkin. Masalan, shahar tun soat 12dan keyin rezidensial hudud yaqinidagi bog‘larda baland ovozda musiqa o‘ynashni taqiqlashi mumkin. Biroq, bu cheklovlar mazmun va nuqtai nazarga neytral bo‘lishi kerak. Shu sababli, shahar faqat muayyan mavzular yoki ma’lum nuqtai nazardan kelgan nutqlarni cheklaydigan qoidalarni o‘tkaza olmaydi. So‘z erkinligining muhim jihati shundaki, hukumat o‘ziga yoqmagan mavzu yoki nutq egasiga kelishmagani uchun nutqni cheklay olmaydi. So‘z erkinligi faqat ommalashmagan g‘oyalarni bostirish uchun asos bermaydi.

Ifodali Harakatlar

So‘z erkinligi faqat og‘zaki yoki yozma ifodalarni himoya qilmaydi. U, shuningdek, g‘oyalarni ifodalash uchun ishlatiladigan boshqa ko‘plab harakatlarni ham himoya qiladi. AQShda, masalan, abstrakt san’at, musiqiy asarlar va paradda qatnashish so‘z erkinligi bilan himoyalangan ifodali harakatlar hisoblanadi.

Qanday harakatlarni ifodali deb qabul qilish kerakligi yuzasidan bahslar mavjud. Masalan, korporatsiyalar tomonidan siyosiy xarajatlar qilinishi so‘z erkinligi sifatida himoya qilinishi kerakmi yoki yo‘qmi degan masala bor. Shuningdek, to‘y tortlari va fotosuratlar kabi mahsulotlar yaratish qaysi hollarda himoyalangan nutq deb qaralishi kerakligi haqida munozaralar mavjud.

Oldini olishga Qarshi Jazo

So‘z erkinligi odamlarni hukumatning ikki xil aralashuvidan himoya qiladi: oldini olish va jazo. Oldini olish sizning nutqingizni amalga oshirishga yo‘l qo‘ymaslik, ya’ni uni to‘xtatish deganidir. Ilgari ko‘pgina yuridik olimlar so‘z erkinligi faqat oldini olishdan himoya deb hisoblashgan, ammo bugungi kunda aksariyat odamlar so‘z erkinligi himoyasiga hukumatning keyingi jazolaridan ham (ya’ni himoyalangan so‘z uchun qonuniy jazo olishdan) saqlanish kiradi deb hisoblaydi. Bu so‘z erkinligini kuchliroq qiladi, chunki hukumat himoyalangan nutq uchun jazo qo‘llash imkoniyatiga ega emas.

Nega So‘z Erkinligi Muhim?

Faylasuflar va yuridik olimlar so‘z erkinligining ahamiyati haqida turli tushuntirishlar bergan. Ko‘pgina olimlar so‘z erkinligini himoya qilish uchun bir necha yaxshi sabablar bor, deb hisoblaydi. So‘z erkinligini himoya qilishning uchta asosiy sababi shular: haqiqatni topishga yordam berish, inson erkinligini hurmat qilish va hukumatni tanqid qilish orqali demokratiyani saqlash.

So‘z erkinligi haqiqatni topishga yordam beradi deb hisoblagan nufuzli shaxslar qatorida yozuvchi Jon Milton, faylasuf Jon Styuart Mill va AQSh Oliy sudining sudyalari Oliver Uendell Xolms va Lui Brendays bor edi. Haqiqatni izlash g‘oyasi shundan iboratki, noto‘g‘ri nutqqa qarshi kurashishning eng yaxshi yo‘li unga ko‘proq nutq orqali javob berishdir. Virusli noto‘g‘ri ma’lumotlar qanday ishlashi haqida bilganlarimizdan kelib chiqib, bu da’vo biroz shubhali tuyilishi mumkin. Ammo haqiqatni izlash g‘oyasining bu shakli noto‘g‘ri bo‘lsa ham, so‘z erkinligini himoya qilish uchun asosli boshqa printsiplar mavjud bo‘lishi mumkin. Masalan, siyosiy yetakchilarning xatolik qilish ehtimoli tufayli ularning boshqalarning g‘oyalarini bostirishga haqqi yo‘q, deb hisoblanishi mumkin.

Xulosa

So‘z erkinligi qadrli huquqdir. Uni himoya qilish uni to‘g‘ri tushunishni talab qiladi.

Tarjimon: Murodbek Anvarbekov