XX-asrning Fashizmi va Avtoritarizmi: Totalitar Davlatlar O'rtasidagi Qarama-qarshiliklar

XX-asrning Fashizmi va Avtoritarizmi: Totalitar Davlatlar O'rtasidagi Qarama-qarshiliklar

XX-asr Fashistlari

Sovet kommunizmi 20-asrni belgilovchi yagona totalitarizm shakli emas edi. 1920-yillarning boshlarida, davlatga hurmatni, millatchilikni, anti-kommunizmni va parlament hukmronligi shakliga nisbatan shubhani birlashtirgan bir g‘oya — fashizm — Italiya va Ispaniyada paydo bo‘ldi. Parlamentarizm shaklidagi hukumatda partiyalar qonun chiqaruvchi palataga saylanadi va palata, ko‘pchilik ovozi bilan, ijroiya hokimiyati a’zolarini tanlaydi. 1900-yillarga kelib, Italiya, Ispaniya va boshqa evropalik davlatlarda turli partiyalar paydo bo‘lib, parlamentga saylandi, bu esa parlamentda ko‘pchilikni tashkil qilishni va keng qatlamlar ehtiyojlarini qondiradigan ijroiya hokimiyatini tanlashni juda qiyinlashtirgan. Shunday bo‘lsa-da, bunday bo‘linib ketgan parlamentlarda boshqaruvni amalga oshirishdagi qiyinchiliklarga javoban, fashizm yagona rahbarga milliy sadoqatni uyg‘otishga harakat qildi, u "ijobiy" natijalarni kuch bilan amalga oshirishi kerak edi.

1934-1945-yillarda Germaniyada hukmronlik qilgan Natsizm fashizmning bir ifodasi edi. 1922-1943-yillarda Italiyada hokimiyatni qo‘lga kiritgan italyan fashisti Benito Mussolini tomonidan ilhomlangan Germaniyaning Adolf Gitleri (1889-1945) bir kishining qo‘lida siyosiy hokimiyatni birlashtirishga intilgan fashist g‘oyasini ishlab chiqdi. Natsizm zamonaviy hayotning ko‘p qismlariga qarshi edi — ayniqsa Germaniyada Weimar respublikasida (1919-1933) nemislar erishgan erkinliklarga, buni Gitler dekadent deb hisoblagan. Lekin boshqa jihatlardan Natsizm juda zamonaviy edi. U sanoatlashuvni qabul qilib, Germaniyada merosxo‘r aristokratiyaning qolgan barcha imtiyozlarini rad etdi. Germaniyada madaniyatga joylashgan diniy shakllarni zaiflashtirishga harakat qildi, hattoki o‘zining o‘zgartirilgan diniy shaklini ilgari surdi, bu shaklni natsistlar boshqaradigan Reich episkopi boshqarar edi va uni Germaniya Xristianligi deb atashardi. Natsizm, totalitarizm shakli sifatida, jamiyatni butunlay Natsist g‘oyasi atrofida birlashtirishni maqsad qildi.

Bu qarashlarga Natsizm Yahudiylar va boshqa irqlarga, masalan, Slavyanlarga (Sharqiy Yevropaning mahalliy aholisi) qarshi dahshatli irqiy nafratni qo‘shdi. U bu irqchilikni zamonaviy “ilm” asosida oqlagan. Natsist irqchiligi o‘zining millatchilikka bo‘lgan sadoqatini yumshatib, uni barcha “Aryan”larga murojaat bilan to‘ldirdi, Germaniyadan tashqaridagi boshqa “Aryan” davlatlari bilan ittifoqlarni izlashga harakat qildi. Nihoyatda nafrat bilan quvvatlanib, Natsistlar Ommaviy Qirg'inni amalga oshirdilar — yahudiylarni va ular past deb hisoblagan boshqa odamlarni butunlay yo‘q qilishga qaratilgan tizimli va qisman muvaffaqiyatli urinish, bu Yevropada millionlab odamlarning o‘ldirilishiga olib keldi. Hozirgacha bu insoniyat tarixidagi eng yomon qirg‘in hisoblanadi

XX-asrning o‘rtalaridagi G‘arbiy Avtoritarizm.

20-asrda bir qancha Yevropa davlatlari fashizm va kommunizmga qarshi turishga harakat qilishdi, ammo liberal an’anani qabul qilishga qarshi edilar. 20-asr davomida Portugaliya avtoritarizm prinsiplari asosida boshqarilgan, bu g‘oya siyosiy hayotda erkinliklarni ta’minlashi mumkin, ammo hokimga qarshi hech qanday siyosiy qarshilikni ruxsat bermaydi. 1932-1968-yillar davomida Portugaliyaning avtoritar bosh vaziri António Salazar o‘z partiyasi tomonidan boshqariladigan davlatni yaratishga harakat qildi, bu davlat iqtisodiy va shaxsiy erkinliklarning sezilarli (garchi to‘liq bo‘lmagan) choralarini va inson huquqlarini hurmat qilishni ta’minladi. Portugaliya natsistlar zulmidan xavfsiz boshpana sifatida qaraldi va hukumat yahudiylarga, ayniqsa sharqiy Yevropadan bo‘lganlarga, soxta vizalar va boshpana berishga harakat qildi. Portugaliya diniy qarshilikni qabul qildi va nisbatan erkin va ochiq iqtisodiyotga ega edi. Avtoritar boshqaruvni himoyachilar, hukmdorlarni demokratik ravishda tanlash juda xavfli ekanligini asoslab, adolatlidir deb hisoblashdi. Xalq natsistlar tomonidan qo‘zg‘atilgan ehtiroslarga berilib, kommunizmga qarshi turish va “yuqori irqqa” himoya qilishni xohlarmidi? Yoki ular ishchilar sinfining tenglik talabiga amal qilib, Sovet uslubidagi kommunizmni qabul qilarmidi? Ikkinchisini oldini olish uchun, Portugaliya undemokratik avtoritar tizimni joriy qildi, bunda rahbar o‘zi ehtiyotkorlik va asosiy huquqlarga sezgirlik bilan boshqaradi deb umid qilindi.

Zamonaviy Avtoritarizm: Misr

So‘nggi yillarda avtoritarizm dunyoning ayrim qismlarida kengaygan. 2011 va 2012 yillarda Arab Bahori Misr va Tunis kabi mamlakatlarda avtoritar rahbarlarni olib tashlash va ushbu davlatlarni vakolatli demokratiyalarga aylantirish uchun yuzaga keldi. Misrda inqiloblar 2011 yilda uzoq yillar avtoritar boshqaruvni amalga oshirgan Hosni Muborakni lavozimidan olib tashlashga olib keldi. Keyingi saylovlarda islomiy ekstremist tashkilotlardan biri bo‘lgan Musulmon Birodarlik a’zosi Mohamed Morsi prezident etib saylandi. Saylovdan keyin bo‘lgan noroziliklar davomida sobiq harbiy general Abdel Fattah el-Sisi hokimiyatni egalladi. Sisi o‘sha vaqtdan beri o‘z hokimiyatini mustahkamladi va uning cheklanmagan hokimiyatni qo‘lga kiritishiga avtoritar rahbar António Salazar tomonidan ilgari ilgari surilgan xuddi shu asosni keltirgan: xalq tegishli rahbarlarni tanlashga ishonib bo‘lmaydi. Ushbu qaror dunyoning katta qismlarida jiddiy ideologik nuqtai nazar sifatida ilgari surilmoqda.