Davlat shaxsiy daxlsizlik huquqlarini qachon cheklaydi?

Shaxsiy hayot huquqi yoki shaxsiy mustaqillikka qo‘yiladigan cheklovlar turli mamlakatlarda sezilarli darajada farqlanadi. Amerika Qo‘shma Shtatlarida bir jinsli munosabatlar shaxsiy masala hisoblanib, AQSh Konstitutsiyasi tomonidan himoyalanadi. Afrikaning ko‘p qismida esa LGBTQ+ munosabatlari yoki yo‘nalishi qonunga xilof sanaladi va jamiyat farovonligiga zarar keltiruvchi omil deb qaraladi.

4.6-rasm. Afrikaning aksariyat qismida bir jinsli munosabatlar jamiyatga zarar keltiruvchi omil sifatida qaraladi va bu zarar shaxsning xususiy hayot daxlsizligini himoya qilish ahamiyatidan ustun turadi, deb hisoblanadi. (manba: "Afrikada bir jinsli jinsiy aloqaga oid qonunlar" Haha 169/Wikimedia Commons, Ommaviy mulk)

Shaxsiy daxlsizlik chegaralari ko‘pincha jamiyatning shaxsiy erkinlik haqidagi qarashlari o‘zgarishi bilan o‘zgarib boradi. Demokratik boshqaruv sharoitida jamiyat nimani maqbul deb hisoblashini va hukumatning shaxsiy qarorlarni cheklashi uchun yetarli asos bor-yo‘qligini belgilaydi. Masalan, 1967-yilgacha ko‘plab shtatlarda irqlararo nikohni jinoyat deb e’lon qiluvchi qonunlar mavjud edi. "Loving Virjiniyaga qarshi" ishida AQSH Oliy sudi tegishli jarayon va shaxsiy hayot daxlsizligi huquqi kimni sevish va kimga turmushga chiqishni tanlashni shaxsiy masala sifatida kafolatlashi kerakligini sharhladi. Faqatgina 2015-yilga kelib bu huquq bir jinsli nikohlarga ham taalluqli ekani e’tirof etildi. Jamiyatning shaxsiy va individual tushunchalar hamda jamiyat farovonligi uchun zarur narsalar haqidagi qarashlari o‘zgargani sayin, shaxsiy hayot daxlsizligi huquqining talqini ham o‘zgarib boradi. Avtoritar hukumatlar esa xalqni hukumatning shaxsiy xulq-atvor haqidagi talqiniga bo‘ysunishga majbur qiladi. Avtoritar hukumatlar odamlarni hukumatning shaxsiy xulq-atvorini talqin qilishiga rozi bo‘lishga majbur qiladi.

Dunyoning turli burchaklarida hukumatlarning shaxsiy va xususiy qarorlar qabul qilish huquqini tan olish darajasi keskin farq qiladi. Xitoyda hukumat oilalarning farzandlari sonini cheklaydi. Ayrim mamlakatlarda majburiy nikohlar hamon keng tarqalgan. Ba’zi davlatlarda qizlarning maktabga borishi taqiqlangan yoki ular maktabga qatnaganligi uchun zo‘ravonlikka duchor bo‘ladi, hukumat esa ularning ta’lim olish huquqini himoya qilmaydi, hatto ota-onalari farzandlarining maktabga borishini istasa ham. Ko‘plab mamlakatlarda ayollarning jamoat joylarida ma’lum kiyimlarni kiyishini talab qiladigan yoki ayrim kiyimlarni kiyishni taqiqlaydigan qonunlar mavjud bo‘lib, bu ayolning shaxsiy qaror qabul qilish huquqini cheklaydi. Natijada, hatto shaxsiy hayot va individuallikni himoya qilishini e’lon qilgan mamlakatlarda ham, jamiyatni shakllantirish uchun zarur deb hisoblangan tushunchalar haqidagi jamiyat talqini umumiy farovonlikka hissa qo‘shish maqsadida cheklovlarga olib kelishi mumkin.

Xavfsizlik masalalari yuzaga keladigan sohalarda maxfiylik masalasi qanday hal etiladi? Kibertexnologiyalarning tobora keng tarqalishi va takomillashuvi kuzatuvdan xoli bo‘lish sharoitida shaxsiy hayot daxlsizligi huquqiga tobora kuchayib borayotgan tazyiq o‘tkazmoqda.