Fikr erkinligi

Fikr erkinligi – bu har bir insonning o‘z fikrlarini erkin ifoda etish, o‘zi xohlagan mavzuda gapirish, yozish yoki e’tiqod qilish huquqidir. Bu huquq odatda so‘z erkinligi, matbuot erkinligi, din erkinligi va axborot olish huquqlari bilan bog‘liq. Fikr erkinligi demokratiya va inson huquqlari asosida yotadi, chunki u insonlarning o‘z fikrlarini cheklovlarsiz bildirishini kafolatlaydi

Shaxslar va hukumat o'rtasidagi davom etayotgan ziddiyatning yana bir sohasi - bu fikrlarni ifodalash erkinligi. Bu erkinlik so'z erkinligi va diniy e'tiqodni erkin amalga oshirish huquqini o'z ichiga oladi. Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasining (UDHR) 19-moddasida shunday deyilgan: “Har kim fikr va g’oya bildirish erkinligi huquqiga ega; bu huquq hech qanday aralashuvlarsiz o‘z fikriga ega bo‘lish, axborot va g‘oyalarni davlat chegaralaridan qat’i nazar, istalgan ommaviy axborot vositalari orqali izlash, olish va tarqatish erkinligini o‘z ichiga oladi.” 18-modda shunday belgilaydi: "Har bir inson fikr, vijdon va din erkinligiga ega; bu huquq uning dinini yoki e’tiqodini o‘zgartirish erkinligini hamda yakka holda yoki boshqalar bilan birgalikda, xoh omma oldida, xoh xususiy tarzda o‘z dini yoki e’tiqodini o‘rgatishda, amalda, ibodatda va odatlarda namoyon etish erkinligini o‘z ichiga oladi.

UDHR o‘zi qonuniy majburiy hujjat bo‘lmasa-da, unda belgilangan tamoyillar BMTga a’zo davlatlarda “Fuqarolik va siyosiy huquqlar to‘g‘risidagi xalqaro pakt” (ICCPR) va “Iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy huquqlar to‘g‘risidagi xalqaro pakt” (ICESCR) orqali amalga oshirilgan, ularning ikkalasi ham 1966-yilda BMT Bosh assambleyasi tomonidan qabul qilingan. A'zo-mamlakatlar, ba'zi qoidalar yangi bo'lsa-da, UDHRning ko'p qismiga mos keladigan paktlar qoidalariga muvofiq o'z faoliyati ustidan nazorat olib borilishiga rozi. Masalan, ICCPRning 27-moddasida shunday deyilgan: "Etnik, diniy yoki til jihatidan ozchilik hisoblangan guruhlarning a’zolari o‘z guruhining boshqa a’zolari bilan birgalikda o‘z madaniyatidan bahramand bo‘lish, o‘z diniga e’tiqod qilish va uni amalda bajarish yoki o‘z tilidan foydalanish huquqidan mahrum etilmasligi kerak." UDHR, ICCPR va ICESCR birgalikda Inson huquqlarining xalqaro hujjati sifatida tanilgan majmuani tashkil qiladi.

Biroq, so'z va din erkinligi mutlaq emas. Hatto keng so‘z erkinligi himoyasi mavjud bo‘lgan mamlakatlarda ham ayrim gaplar himoya qilinmaydi. Bular qatoriga tuhmat, bo‘hton, odobsizlik, tahdidlar yoki hujumkor so‘zlar, noqonuniy xatti-harakatlarga da’vat, milliy xavfsizlik yoki maxfiy ma’lumotlarni oshkor qilish, shaxsiy hayot huquqini buzish va yolg‘on guvohlik kiradi.

Liberal-demokratik mamlakatlarda davlat g‘oyalarni erkin ifoda etishga toqat qilishga rozi bo‘ladi va cheklovlar minimaldir; ammo, bu mamlakatlarning ko'pchiligi yuqorida bayon qilingan himoyalangan nutq uchun cheklangan istisnolarga javob bermaydigan aniq g'oyalarni ifodalashga cheklovlar qo'yadi. Bu bag'rikenglik paradoksi deb ataladi. Murosasiz g'oyalarga ega bo'lgan odamlar hukumat va jamiyat faqat o'z nuqtai nazariga mos keladigan g'oyalarga toqat qiladilar, shuning uchun ular shaxsiy g'oyalarga toqat qilmaydi va bu turdagi erkinlik darajasini hurmat qilmaydi deb fikrlashadi.

4.7-rasm. Qo'shma Shtatlarda chekish noqonuniy bo'lmasa ham, chekish jamiyatning barcha a'zolariga zarar yetkazishi mumkinligi sababli, hukumat chekishga ruxsat berilgan joylarda tartibga solishi mumkin. (Kredit: "Chekish taqiqlangan belgisi" Jonatan Rolande/Flickr, CC BY 2.0).

Ko‘pchilik fuqarolik erkinliklari atamasini eshitganda, hukumatning shaxslarning hayotiga aralashuvini cheklash bilan bog‘laydi va hukumatning ularning xatti-harakatlarini cheklash yoki boshqarishga qaratilgan harakatlarini erkinliklariga tajovuz sifatida ko‘rishi mumkin. Bunday hollarda, odamlar turli xil qarashlar, an'analar, e'tiqodlar va ehtiyojlarga ega bo'lishi mumkin bo'lgan ko'plab shaxslardan tashkil topgan turli jamoalarda yashashini yodda tutish kerak. Har bir shaxsning xatti-harakati jamiyatdagi boshqa shaxslarga va umuman jamiyatga ta'sir qilish imkoniyatiga ega. Jamiyatdagi guruhlar o‘rtasidagi farqlarni tushunish ko‘pincha madaniyatlararo qobiliyat deb ataladi va bu ijtimoiy mas’uliyatning asosiy tarkibiy qismidir.

Turli mamlakatlar turli guruhlarning turli ehtiyojlarini qondirish uchun turli strategiyalarni qabul qiladi. Qo'shma Shtatlar ichida korporativ dunyo yaqinda "ijtimoiy mas'uliyat" bayrog'ini ko'tardi. Korporativ pozitsiyadan, advokatlik nuqtai nazaridan (masalan, manfaatdor guruh nuqtai nazaridan), huquqlari buzilgan kishining advokati pozitsiyasidan yoki tashvish bildirayotgan fuqarolik pozitsiyasidan qat’i nazar, fuqarolik erkinliklari g‘oyalarini kengroq ijtimoiy mas’uliyat tushunchasi bilan bog‘lash shaxsiy huquqlar va jamoaning umumiy manfaatlari bir-biriga bog‘langanligini tushunishga imkon beradi. Shuningdek, hukumatning harakatlari ko‘pincha shaxsiy erkinliklarni jamoa ehtiyojlari va istaklari bilan muvozanatlashtirishga qaratilganligini anglashga yordam beradi.

Misol uchun, Germaniyada natsistlar partiyasini qo'llab-quvvatlash yoki Holokostni(ommaviy qirg’inni) inkor etish noqonuniy hisoblanadi. Germaniya Jinoyat kodeksining 130-moddasi “odamlarning irqiy, milliy, diniy yoki etnik kelib chiqishiga ko‘ra inson qadr-qimmatiga tajovuz qiluvchi nafrat qo‘zg‘atishni va haqorat qilishni taqiqlaydi”. Ushbu kodeksni buzganlik uchun besh yillik qamoq jazosi beriladi. Germaniya o‘liklar xotirasini haqorat qilishni taqiqlovchi qonunning 14-moddasidan Holokostni inkor etuvchilarni jazolash uchun foydalangan. Germaniya Asosiy Qonunida shunday deyilgan: "Har bir kishi o‘z fikrlarini erkin ifoda etish va ularni nutq, yozuv va tasvirlar orqali tarqatish hamda ommaviy ochiq manbalar orqali o‘zini xabardor qilish huquqiga ega. Matbuot erkinligi, eshittirish hamda filmlar orqali xabar yetkazish erkinligi kafolatlanadi. Tsenzura bo‘lmaydi." Shunday qilib, ko‘pchilik Germaniyada ayrim nuqtai nazarlarni ifodalashga qo‘yilgan cheklovlar fikrlarning cheklangan bag‘rikengligini ko‘rsatishini va bag‘rikenglik paradoksi mavjudligini ta’kidlaydi. Qo‘shma Shtatlarda esa nafratli nutqlar haqidagi qonunlar xuddi shunday e’tirozlarga duch keladi. Ammo Qo‘shma Shtatlarda so‘z erkinligi keng himoya qilinadi va nafratli nutqlarga qarshi qonunlar faqat nutq zo‘ravonlik, qo‘rqitish yoki to‘g‘ridan-to‘g‘ri tahdidlarni o‘z ichiga olgan hollar bilan cheklanadi.

Germaniyada siyosiy qarashlar tartibga solingan bo'lsa-da, boshqa ba'zi mamlakatlarda hukumatga qarshi barcha muxolifat bostiriladi. Belarusiyada siyosiy raqiblar hukumatga qarshi chiqqani uchun qamoq jazosiga hukm qilingan. Boshqa mamlakatlar esa an’anaviy, diniy va madaniy me’yorlarga qarshi bo‘lgan fikrlar ham erkin muhokama qilinishini ta’minlash yo‘lida qadam tashlamoqda Misol uchun, yaqinda Saudiya Arabistonida bo'lib o'tgan xalqaro falsafa simpoziumida ma'ruzachilar va tinglovchilar odatda mamlakatda cheklangan g'oyalarni ochiq muhokama qilishdi.