Individualistik tizimlarning xususiyatlari qanday?

Individualistik tizimda shaxs hukumatdan ustun qo‘yiladi. Jamiyat shaxslar o‘zlarining tabiiy huquqlariga ega bo‘lib, hukumat ularni saqlashi va qo‘llab-quvvatlashi kerak, degan tamoyilga asoslanadi. Bugungi kunda individualizmning ikkita asosiy yo‘nalishi mavjud: libertarianizm (klassik liberalizm deb ham ataladi) va zamonaviy liberalizm. Libertarianizm hukumatni cheklashni ta’kidlaydi. Liberalizm hukumatning shaxsiy avtonomiya va shaxsiy huquqlarni himoya qiluvchi qonunlarni bajarish majburiyatini e’tirof etadi. 

Libertarianizmda, individualistlar hukumatning vazifasi shaxslarning shaxsiy manfaatlarini amalga oshirishlariga yordam berishdan iborat, deb hisoblaydi. Shuning uchun libertarianlar hukumatga ko‘plab cheklovlar (salbiy huquqlar) qo‘yadilar. John Stuart Mill o‘zining "Erkinlik haqida" (1859) maqolasida shunday degan:

“Sivilizatsiyalashgan jamiyat a’zosi ustidan, uning roziligisiz, kuch ishlatishning yagona qonuniy sababi boshqalarga zarar yetkazilishining oldini olishdir. Uning o‘z foydasi, jismoniy yoki ma’naviy bo‘lishidan qat’i nazar, bunga yetarli asos bo‘la olmaydi. Biror kishini bir ish qilishi yoki qilmasligi kerakligi, bu uni baxtli qilishi yoki boshqa odamlarning fikriga ko‘ra, bu oqilona yoki to‘g‘ri bo‘lishi uni majburlash uchun asos bo‘la olmaydi. Bu narsalar unga nasihat qilish, fikr bildirish, uni ishontirish yoki so‘rash uchun yaxshi sabablar bo‘lishi mumkin, lekin uni majburlash yoki shunday qilmasa zarar ko‘rishi bilan tahdid qilish uchun asos emas."

Bu yondashuvda e’tibor shaxsga qaratilgan bo‘lib, shaxsga qo‘yilgan har qanday cheklovdan jamiyatga qanday foyda kelishi aniq va ishonchli bo‘lishi kerak. Bu hukumat hech qachon shaxsiy harakatlarni cheklamasligi kerak degani emas va jamiyat manfaatlarini to‘liq e’tiborsiz qoldirish kerakligini anglatmaydi. Ammo har qanday cheklov uchun yetarli zararli ta’sirlar isbotlanishi kerak. Bu yerda shaxs va jamiyat o‘rtasidagi ziddiyat yuzaga keladi. Shu joyda AQShning “so‘z erkinligini cheklovchi hech qanday qonun…” uslubi amal qiladi. Masalan, AQShda biror kishi istalgan siyosiy nomzodga qarshi gapirishi, hatto nomzod haqida yolg‘on gapirishi mumkin. Hukumat so‘z erkinligini cheklovchi qonunlarni qabul qilmagani bois, bunday harakatlar qonunga zid emas. Ammo odamlar “seshanba kuni soat uchda nomzodni o‘ldiraman” deb ayta olmaydi. Bu nafaqat shaxs xavfsizligiga, balki jamiyatning qonuniy tartibiga tahdid hisoblanadi, shuning uchun hukumat bunday tahdid uchun jazo choralarini qo‘llaydi. Bundan tashqari, ba’zi AQSh qonunlari biror kishini tuhmatda ayblab, zarar yetkazganlik uchun javobgarlikka tortishi mumkin — masalan, agar odam oddiy fuqaroga qarshi yolg‘on gapirsa va unga zarar yetkazsa. Ammo bu qonunlar siyosiy nomzodlar haqidagi yolg‘on gaplarga nisbatan qo‘llanilmaydi. Shunday qilib, hatto AQShning salbiy huquqlarga asoslangan libertarianizm uslubidagi konstitutsiyasida ham hukumat so‘z erkinligini har doim va har holatda cheklamaslik kerak, degan qat’iy qoidaga ega emas.

Liberal uslubdagi individualist jamiyatda hukumat shaxsiy huquqlarni faol himoya qiladi. Masalan, Germaniya Asosiy Qonuni va uning so‘z erkinligini kafolatlashiga binoan, hukumat noto‘g‘ri ma’lumot tarqatish yoki nutq so‘zlayotgan nomzodni haqorat qilish holatlarida shaxsni javobgarlikka tortishi mumkin. Bu Asosiy Qonunning buzilishi hisoblanadi, chunki so‘z erkinligi huquqi "umumiy qonunlarning qoidalarida, yoshlar himoyasi va shaxsiy obro‘ni saqlash huquqlarida o‘z chegaralarini topadi." Liberal hukumatlar individual huquqlarni himoya qilishda libertarian hukumatlarga qaraganda faolroq. Ammo, buni jamiyatning umumiy manfaatlari yo‘lida barcha shaxslarning huquqlarini himoya qilish uchun amalga oshirarkan, ular ayrim shaxsiy huquqlarga ko‘proq cheklovlar kiritadi. Shunga qaramay, liberal jamiyat hukumatlari shaxsning erkinliklarini to‘liq inkor etolmaydi.