Jaloliddin Rumiy

“Kecha men aqilli edim dunyoni o’zgartirishni istar edim, bugun esa donoman - o’zimni o’zgartirdim.”

                                                                                                                            Jaloliddin Rumiy

Eron zamini azaldan tasavvufiy tafakkur, madaniyat va ma’rifat beshigi deya e’tirof etilgan. Shunday qilib, asrlar davomida tasavvuf sohasida son-sanoqsiz nomlar gullab-yashnadi. Ana shunday ulug‘ siymolardan biri Forsda Mavlono, G‘arbda “Rumiy” nomi bilan mashxur bo‘lgan Jaloliddin Muhammad Balxiydir. Turk millatiga mansub muhtaram shoir nomi chuqur ma’naviyat va she’riy yorqinlik bilan jaranglaydi. Uning qalamiga mansub bo’lgan she’rlar o’z zamonasining kelajak avlodga b’olgan yorqin umidlarini aks ettiradi. Jaloliddin Rumiy 1207- yili Balxda ziyolilar oilasida tavallud topgan. Uning otasi Bahouddin Valad sufiylik va fiqh donishmandlaridan bo'lib, zamonasining eng obro'li allomasi edi. Shuning uchun ham Sulton Muhammad Xorazmshoh (1199—1220) uni o'z saroyiga da'vat etadi. Biroq, Valad bu taklifni rad etib, maktabdorlik hamda ilmiy ijodiy ishlar bilan mashg'ul bo'ladi. Uning obro'si kundan kunga oshib, turli o'lkalardan ko'plab shogirdlar kela boshlaydi. Buni ko'rolmagan va shia mazhabidagilarga qarshi bo’lgan Xorazmshoh saroyda unga nisbatan bo'hton tarqatadi. Sulton g'azabidan qo'rqqan olim, oilasi, 6 yashar Jaloliddin va 400 shogirdi bilan Makka tomon safarga jo'naydi. Rumiyning hayot xaritasi 2500 milyadan ko’proq masofani bosib o’tadi, oilasining bir yurtdan boshqasiga ko’chishi qariyb yigirma yil davom etadi.  Shoir 37 yoshgacha anʼanaviy diniy muallimlik bilan shugʻullanib, hayotini tubdan oʻzgartirgan Shams Tabriziy ismli sargardon darvesh (qashshoq hayot kechirib, Xudoga yaqinlashishga harakat qilgan musulmon) bilan uchrashadi. Ko‘p o‘tmay Rumiyning fidoyi va yaqin do‘stiga aylangan Shams uning ruhiy ustozi sifatida e’tirof etiladi va uning she’rlarida katta hurmat bilan tilga olinadi. Rumiy o‘zining bu odam bilan birinchi uchrashuvini eslab, shunday yozgan edi: “Avval Xudo deb o‘ylagan bo‘lsam, bugun insonda uchrashdim”. Ularning hamkorligi qisqa muddatli edi. Shams, Rumiy bilan uchrashuvidan uch yil o'tib g'oyib bo'ldi. 1247 yilgi bir isyon paytida Shamsi Tabriziy bedarak yo’qolgach, Rumiy o’z g’azallarida «Shamsi Tabriziy», «Shams» taxalluslarini qo'llay boshlaydi. Shoir g'azallarining Shamsi Tabriziy devoni nomi bilan shuhrat qozonishining boisi ham shunda. Mish-mishlarga ko‘ra, uni Rumiyning rashkchi izdoshlaridan biri o‘ldirgan”.

                             ***

Qil yaxshilik — yaxshilikni bilgay dunyo,

"O'zingizni yolg'iz his qilmang, butun koinot sizning ichingizda."

Poydordir u yaxshilik tufayli tanho.

Mol qoldi-ku hammadan, qolar sendan ham,

Qoldirdi baxil — mol, yaxshilikni — dono.

"Dunyo tog'dir, unda so'zlaringiz o'zingizga qaytariladi"

Rumiyning taʼsiri oʻz davri va makonining chegaralaridan ancha uzoqqa choʻzilgan. Uning she'rlari ko'plab tillarga tarjima qilingan bo'lib, uni jahon auditoriyasiga tanitadi. Shoirning abadiy donishmandligi va teran fikrlari turli millatlardan bo'lgan shoirlar, yozuvchilar va ma'naviyat izlovchilarini ilhomlantirishda davom etmoqda. Uning ta'limotlarida sevgi, bag'rikenglik va ichki haqiqatga intilish ta'kidlanadi, insoniyat o'rtasida birlik tuyg'usini uyg'otadi. She'riyat ilohiy ifoda sifatida Rumiy she’riyati uning chuqur ma’naviy aloqadorligi va ilohiy ishqning ta’riflab bo‘lmaydigan qirralarini ifoda eta olish qobiliyatidan dalolatdir. Uning she'rlari turli madaniyatlar va avlodlar o'quvchilarining qalbiga ta'sir qiladi, ularni o'z-o'zini kashf qilish va ma'naviy uyg'onish bo'yicha o'zlarining ichki sayohatlariga chorlaydi. Rumiyning soʻzlari yerdagi borliq va transsendentlar olami oʻrtasida koʻprik vazifasini oʻtaydi, haqiqat izlovchilar va goʻzallikni sevuvchilar nomi ila jaranglaydi. Tarjimon Alan Uilyams “Ruhiy oyatlar”ning inglizcha nashriga kirgan muqaddimasida shunday deb yozgan edi: “Rumiy ham shoir, ham tasavvufchi, lekin u avvalo o‘qituvchi bo‘lib, o‘z bilganlarini tinglovchilariga yetkazishga harakat qiladi. Barcha yaxshi o'qituvchilar singari, u oxir-oqibatda, uni davom ettirish yo'llari muvaffaqiyatsizlikka uchraganida va uning ovozi jim bo'lganda, uning shogirdlari o'zlari tushunishni o'rganishlariga ishonadi. Masnaviy, Ma'naviy shuningdek, Matnaviy yoki Mathnaviy deb ham yoziladi, bu oltita she'riy kitoblardan iborat keng qamrovli she'r bo'lib, ular birgalikda 25 000 misra yoki 50 000 baytni tashkil qiladi. U tasavvuf va axloq asoslari, ta’lim-tarbiya darsligi kabidir va Rumiy aynan shu kitobi bilan mashhur. 13-asrdagi so‘fiylikning barcha qirralarini ko‘rsatuvchi “Masnaviy” ko‘pincha o‘quvchini bo‘shashgan tafakkur uyushmalari bilan olib ketadi, shunda ustoz hayotining ma’lum bir bosqichida qanday mavzularni ko‘zda tutganini anglab yetadi. Asar ilohiy sevgi tajribasini aks ettiradi. Masnaviy yozila boshlanganidan beri raqs va sema marosimlarida aytiladi, Rumiy hayotligida ham masnaviy qo‘shiqchilar degan sinf paydo bo‘lib, ular masnaviyni yoqimli ovozda kuylaganlar. G'azaliyat: Rumiy asarlarining bu qismi G'azaliyat yoki Koliyat deb nomlanadi yoki odatda Devon-i Shams (Shams she'rlari) deb nomlanadi, chunki Rumiy ko'pchilik she'rlarining oxiriga o'zining ismi o'rniga "Shams" taxallusini qo'llagan. Rumiyning “Devoni Shams”dagi sonetlari 2500 ga yaqin she’rdan iborat. Toʻrtburchaklar: Rumiyning mafkura va fikrlari bilan chuqur bogʻlangan toʻrtlik toʻplamida chuqur tasavvufiy, maʼnaviy maʼno va mavzular mavjud. Rubo'iyat 1659 to'rtlikni nazarda tutadi. Bu to‘plam Rumiyning qolgan ikki asari “G‘azzoliy” va “Masnaviy” kabi mashhurlikga erishmagan.

Rumiy “Masnaviy”ni tugatgandan so‘ng bir necha yil umr ko’rdi. U har doim Konya jamiyatining hurmatli a'zosi bo'lib qoldi va uning hamjamiyatida yetakchi amaldorlar bilan bir qatorda xristian rohiblari faoliyat yuritishar edi. Buyuk mutafakkir va shoir 1273 yili Konyada vafot etadi. Rumiy zamondoshlaridan birining soʻzlariga koʻra, uning dafn marosimida koʻplab din va millat vakillari ishtirok etgan. Uning maqbarasi Yashil Gumbaz bugungi kunda Koniyadagi muzeydir; u hanuzgacha birinchi navbatda turk musulmonlari uchun ziyoratgoh hisoblanadi. Husomiddin Rumiyning vorisi boʻlgan va oʻz navbatida Rumiyning shogirdlarining tasavvufiy raqslari tufayli gʻarbda aylanayotgan darveshlar nomi bilan tanilgan Mavlaviya birodarligini tashkil etgan Sulton Valad oʻz oʻrnini egallagan. Sulton Valadning otasining hayoti haqidagi she’riy hikoyalari Rumiyning ma’naviy taraqqiyotini bilishning eng muhim manbasidir. Rumiy she'riyatidan tashqari, do'stlari tomonidan yozib olingan vaqti-vaqti bilan suhbatlar to'plamini qoldirgan; Fihi ma fihi (“Unda nima bor”) nomi bilan mashhur bo‘lgan to‘plamda uning she’riyatining asosiy g‘oyalari takrorlanadi. Shuningdek, turli shaxslarga qaratilgan va'zlar va maktublar to'plami (Maktubat) mavjud. Uning ba'zida bir-biriga zid bo'lgan g'oyalarini tizimlashtirishning iloji yo'q va ramzlardan foydalanishdagi o'zgarishlar ko'pincha o'quvchini adashtiradi. Uning she'riyati mistik kechinmalarning eng insoniy ifodasidir, unda o'quvchilar o'zlarining sevimli g'oyalari va his-tuyg'ularini topishlari mumkin, osmonga jo'shqin parvozlardan tortib, kundalik hayotning aniq tasvirlarigacha.

Ushbu maqola Mushtari Safarova tomonidan yozildi.

Ko’proq foydali maqolalar uchun Telegram Kanalimizga obuna bo’ling: Havola.