Tanqidiy Fikrlovchi Odam Qanday Bo’ladi?

Biz ko‘pincha boshqalarni tanqidiy fikrlashga undaymiz. Bu aslida nimani anglatadi? Qanday qilib tanqidiy fikrlashimiz mumkin?

Ushbu maqola tanqidiy fikrlovchi bo‘lish nima ekanligi haqida umumiy ma’lumot beradi va tanqidiy fikrlashga an’anaviy va yangi yondashuvlarni belgilaydi.

1. Tanqidiy fikrlash nima?

Umuman olganda, tanqidiy fikrlash bu - yaxshi sabablarga asoslanib o‘z e’tiqodlarini shakllantirish va yangilash uchun ehtiyotkorlik bilan mulohaza yuritish va savollar berishdan iborat. Tanqidiy fikrlovchi shaxs odatda shu yo‘llar bilan fikr yuritadigan va savollar so‘raydigan, tegishli ko‘nikmalarni egallagan hamda ularni qo‘llash moyilligini rivojlantirgan kishidir.

2. An’anaviy komponentlar: mantiq va xatoliklar

Tanqidiy tafakkurning an’anaviy qarashlari deduktiv fikrlashga asoslanadi. Deduktiv fikrlash - biror xulosaga kelishda umumiy qoidalarga tayanib, aniq dalillardan foydalanish jarayonidir. Argumentlar xulosa uchun keltirilgan sabablar to‘plamidir. Deduktiv argumentlar shunday argumentlarki, ularda keltirilgan sabablar mantiqiy jihatdan uzil-kesil bo‘lishi, ya’ni xulosani kafolatlashi lozim. Masalan, quyidagilar deduktiv argument hisoblanadi:

• Suqrot — inson.

• Barcha odamlar foniydir.

• Shuning uchun ham Suqrot foniydir.

Deduktiv fikrlashda yangi e’tiqodga kelish - bu e’tiqodni asosli sabablarga asoslanib shakllantirish usulidir. Shunga ko‘ra, tanqidiy fikrlash an’anaviy ravishda ushbu ko‘nikmalarga e’tibor qaratadi:

• Asoslar taklif qilingan holatlar oddiy da’volar, ritorik savollar va ahamiyatsiz mulohazalar orqali manipulyatsiya qilishga urinishlardan farqlash;

• Dalillarning xulosalari (bahs-munozara olib boruvchi shaxs sizni nimaga ishontirmoqchi ekanligini) va bunday xulosaning sabablari yoki asoslarini aniqlash;

• Dalillarning soddalashtirilgan, to‘liq bayonotlarini standart shaklda (oxirida xulosa bilan tartib raqamlari ro‘yxati sifatida) yoki diagrammalardan foydalangan holda qayta qurish;

• Deduktiv argumentlarning mantiqiy tuzilishini baholash: "Xulosa noto‘g‘ri bo‘lsa, taxminlar to‘g‘ri bo‘lishi mumkinmi?" savoliga javob berish.

• Dalillarning da’volarini tushunish: masalan, noaniq atamalarni aniqlash;

• Taxminlarning to‘g‘ri yoki ehtimolligini aniqlash;

• E’tirozlarga, ya’ni dalillarning mantiqiga, asosiga yoki xulosasiga shubha qilish yoki rad etish uchun berilgan sabablarga xayrixohlik bilan javob berish.

Ushbu ko‘nikmalarni rivojlantirish uchun an’anaviy tanqidiy fikrlash kurslari odatda propozitiv mantiq va umumiy yaxshi argument shakllarini o‘rganishni o‘z ichiga oladi.

Shuningdek, ular ko‘pincha xatolarni - yaxshi dalillar bo‘lib ko‘rinadigan, ammo aslida noto‘g‘ri fikrlash shakllarini qanday aniqlashni o‘rgatishadi. Bularga quyidagilar kiradi:

• "Agar Kat sovrinni yutgan bo‘lsa, u 5 ball olgan bo‘lardi; Katda 5 ball bor edi, demak Kat sovrinni qo‘lga kiritdi";

• Ad hominem xatoligi - odamlar bahslashuvchining fikrini ko‘rib chiqish o‘rniga uning shaxsiga hujum qilishadi;

• Savolni oldindan taxmin qilish - xulosani o‘z ichiga olgan xulosa uchun sabablar keltirish va hokazo.

3. Qo‘shimcha rasmiy vositalar: dalil va statistika

Ko‘pincha biz deduktiv dalillardan farqli o‘laroq, ishonchning yakuniy sabablarini taqdim etmaydigan kuzatuvlar asosida e’tiqodlarni shakllantiramiz: masalan, siz singlingizning yuz ifodasidan sizga jahl qilayotgani yoki burningiz oqishi tufayli shamollashingizga ishonishingiz mumkin. Bu yerda ushbu kuzatishlar yoki dalillar shakllangan e’tiqodni qo‘llab-quvvatlashi mumkin, ammo e’tiqodingizning haqiqiyligini kafolatlamaydi.

Tanqidiy fikrlovchi mutafakkirlar o‘z e’tiqodlarini dalillari nuqtai nazaridan qanday qilib to‘g‘irlashni bilishadi. Shunday qilib, tanqidiy fikrlash quyidagi qobiliyatlarni rivojlantirishni talab qiladi:

• Dalillarni o‘zingiz allaqachon ishongan narsadan ortiqcha sarosimaga tushib qolmasdan baholash;

• Da’vo xulosa uchun (yoki unga qarshi) dalil sifatida e’tirof etilganda;

• Dalilning kuchli (yoki kuchsiz) ekanligini aniqlash;

• Dalillarni hisobga olgan holda odamlarning qarashlari qay darajada o‘zgarishi kerakligini aniqlash.

Ushbu qobiliyatlarni rivojlantirish uchun ehtimollik haqidagi bilimlarga tayanish foydali bo‘lishi mumkin: masalan, asosiy ehtimollik qachon kuzatuv e’tiqodning dalili sifatida hisoblanishini aniqlash retseptini taklif qiladi: qachon bu kuzatuv agar e’tiqod to‘g‘ri bo‘lsa, agar u noto‘g‘ri bo‘lsa, ishonchning ehtimoli ko‘proq. Shuningdek, u bizga yangi dalillar olganingizda e’tiqodingizni yangilash (a) oldin bu e’tiqodga qanchalik ishonishingiz va (b) dalillar bu (yangi) e’tiqodni qanchalik qo‘llab-quvvatlashini hisobga olishni o‘rgatadi.

Shu sabablarga ko‘ra, tanqidiy fikrlashga so‘nggi yondashuvlar ko‘pincha ehtimollik bo‘yicha ko‘rsatmalarni o‘z ichiga oladi. Va biz ko‘pincha diagrammalar va grafiklar orqali taqdim etilgan statistika shaklida dalillarga ega bo‘lganimiz sababli, bunday yondashuvlar asosiy statistik tushunchalarning muhimligini ta’kidlaydi va diagrammalar va grafiklarni talqin qilish qobiliyatini ham.

4. Tanqidiy fikrlovchi bo‘lishning bir qismi sifatida amaliy ko‘nikmalar

Tanqidiy fikrlovchi bo‘lish texnik vositalarni (masalan, mantiq yoki ehtimollik vositalarini) saqlashdan ko‘ra ko‘proq narsani talab qiladi. Ularni real hayotda izchil qo‘llashni talab qiladi.

So‘nggi paytlarda tanqidiy fikrlovchi bo‘lish nima ekanligi haqidagi munozaralarda axborot muhitimizni oqilona yo‘llar bilan boshqarishga e’tibor kuchaytirildi. Bu internetdagi yolg‘on, chalg‘ituvchi, manipulyatsiya qiluvchi yoki chalg‘ituvchi da’volardan qochishni, shuningdek, turli xil ishonchli manbalardan ma’lumot to‘planishiga ishonch hosil qilishni talab qiladi. Bundan tashqari, o‘z ishonchingizni yaxshi o‘lchashni talab qiladi: siz rozi bo‘lmaganlarni tinglash uchun ochiq qolishingiz va noto‘g‘ri qarashlar va yashirin tarafkashlik ishonch bildirgan odamga ta’sir qilishiga yo‘l qo‘ymasligingiz kerak.

Tanqidiy fikrlash vositalarini hayot davomida qo‘llash kognitiv noxolisliklarni yengishni talab qiladi, masalan:

• Har doim ham xayoliga kelgan javoblarni qabul qilmasligi;

• Tasdiqlash tarafkashligiga qarshilik ko‘rsatish (bizning e’tiqodlarimizni tasdiqlovchi dalillarni izlashga moyil bo‘lishimiz).

• Bundan tashqari, u ilgari bilmagan yangi g‘oyalarga ochiq bo‘lishni talab qiladi, yangi narsalar haqida o‘rganish, tanqidiy fikrlashni o‘rgatishga yordam beradi va shunga o‘xshash tafakkur fazilatlari.

Xulosa

Tanqidiy fikrlash o‘z e’tiqodlarini asosli sabablarga tayanib shakllantirish va yangilash uchun mulohaza yuritish va savollar berishdan iborat. Axborotni boshqarish qobiliyatiga urg‘u beradigan dunyoda tanqidiy fikrlash qobiliyati qadrli bo‘lgani sababli, tanqidiy fikrlovchi bo‘lish biz uchun shaxs sifatida amaliy jihatdan foydalidir.

Bundan tashqari, u muhim ijtimoiy va siyosiy ahamiyatga ega: masalan, yaxshi ishlaydigan demokratiya dunyo haqida tanqidiy fikrlaydigan fuqarolarni talab qiladi. Tanqidiy fikrlash esa ozodlik beruvchi salohiyatga ega: u bizga zulm o‘tkazuvchi ijtimoiy tuzilmalarni tanqid qilish va yanada adolatli, tenglik asosidagi jamiyatni tasavvur etish vositalarini taqdim etadi.

Tarjimon: Ziyomuhammad Boyto’rayev

Muharrir: Narimanov Orifjon

Manba: Critical Thinking: What is it to be a Critical Thinker? - 1000-Word Philosophy: An Introductory Anthology

Bularni ham o’qib ko’ring:
1. "Fikrlayapman - demak mavjudman": Dekart bilim asoslari haqida - FASIH.UZ 

2. Kantning ulug’vorlik nazariyasi - FASIH.UZ