Fazo va vaqt falsafasi: O'tmish va Kelajak haqiqatan mavjudmi?

Avgustin Avreliy o‘zining “E’tiroflar” asarida vaqt haqida shunday deydi: "Agar hech kim so‘ramasa, men uning nima ekanini bilaman; ammo kimdir so‘rasa, uni tushuntirib bera olmayman."[1]

Hozirgi zamonni tushuntirish osondek tuyulishi mumkin: u – hozir sodir bo‘layotgan, haqiqatan mavjud bo‘lgan narsa.

Ammo o‘tgan zamon va kelajak ham hozirgi kabi "haqiqiy"mi? "Haqiqiy" deganda nimani nazarda tutamiz?

Bu yerda biz o‘tgan zamon va kelajakning haqiqatini tushunishda uchta eng mashhur pozitsiyani ko‘rib chiqamiz. Mavzuni muhokama qilishimiz falsafaning bir qismi bo‘lgan fazo va vaqt falsafasini o‘z ichiga oladi.[2] Ushbu falsafa sohasi bizga o‘tgan zamon va kelajak haqiqatan mavjudmi yoki yo‘qligini tushunishga yordam beradi.

1. Hozirgi zamon, abadiylik va ko'payib borayotgan bloklar nazariyasi

Hozirgi vaqt o‘tgan va kelajak bilan solishtirganda bizning tajribamizda noyobdir: biz hozirgi voqealarni ular sodir bo‘layotgan paytda boshdan kechiramiz.

O‘tgan voqealar boshqalar o‘z xotiralarini bo‘lishganda yoki fotosuratlar, yozuvlar va shunga o‘xshash narsalarni ko‘rishganda eslanishi mumkin.

Hozirda biz kelajakdagi voqealarni boshdan kechirmaymiz, garchi kelajakda ular boshdan kechirilishi mumkin bo’lsada; eng yaxshi qila oladigan narsamiz – kelajak haqida taxmin qilishdir.

Shunday qilib, hozirgi payt biz uchun o‘ziga xosdir: biz tushlik qilayotgan paytda, u bevosita tajribamizga aylanadi. Ammo, o‘tgan nonushta va kelajakdagi kechki ovqat bizga bevosita ma'lum emas.

Hozirgi vaqtning o‘ziga xos tajribasini hisobga olish bizni o‘tgan, hozirgi va kelajakning haqiqatiga oid quyidagi nazariyalardan biriga olib kelishi mumkin:[3]

Hozirgi zamon: Hozirgi zamondagilar faqat hozirgi vaqt haqiqiy ekanligini va o‘tgan hamda kelajakning ma’lum ma’noda haqiqiy emasligini ta’kidlashadi.

Abadiylik: Abadiylikka ishonadiganlar o‘tgan, hozirgi va kelajakning barchasi teng darajada haqiqiy deb hisoblashadi.

Ko'payib borayotgan bloklar nazariyasi: Ko'payib borayotgan blok nazariyachilari o‘tgan va hozirgi vaqtni haqiqiy, lekin kelajakni haqiqiy emas deb qarashadi.

Bu qarashlar bizning tajribamiz va haqiqat o‘rtasidagi munosabat haqida turli xil tasvirlarni beradi. Hozirgi zamondagilar hozirgi zamon bilan bog'liq bo'lgan o'ziga xos xususiyatlarimizni uni haqiqiy deb o'ylashimiz uchun asosli sabablar berish uchun ishlatadilar. Abadiylik tarafdorlari va ko'payib borayotgan blok nazariyachilari esa bizning hozirgi tajribamiz bizga o'tmish (va kelajak) haqiqiy emas deb o'ylash uchun sabab bermaydi, chunki Gruziyada bo'lish tajribam menga uzoq Madagaskar mavjud emas deb o'ylash uchun sabab beradi.

2. Nisbiylik nazariyasi va abadiylik

Abadiylik hozirgi lahzaning o'ziga xos tajribasini to'liq tushuntirmaganlikda ayblansa-da,[4] uning muqobillari zamonaviy fizikaga, ayniqsa nisbiylik nazariyasiga mos kelmaslikda ayblanmoqda.

Eynshteynning nisbiylik nazariyasi uch o'lchamli fazo va bir o'lchamli vaqtni bitta to'rt o'lchamli fazo-vaqtga birlashtiradi. Har qanday ikki hodisa o'rtasidagi to'rt o'lchovli masofa "vaqt-makon oralig'i" deb ataladi. Bu obyektiv fakt, ammo turli tezliklarda harakatlanuvchi kuzatuvchilar ushbu hodisalar o'rtasida qancha vaqt o'tganligi to'g'risida kelishmovchiliklarga duch kelishi mumkin. Turli tezliklarda harakatlanayotgan kuzatuvchilar bir vaqtning o'zida qaysi hodisalar sodir bo'lishi haqida bir-birlari bilan norozi bo'lishlari mumkin bo'lgan bu hodisa "bir vaqtning o'zida bo'lishning nisbiyligi" deb ataladi.

Bir vaqtning o'zida bo'lishning nisbiyligi quyidagi holatlarda hozirgi va ko'payib borayotgan blok nazariyachilari uchun muammo tug'diradi:[5]

Bob o'z uyining tashqarisidagi sharni yorilishini va uyidagi soatning to'rtga bong urishini bir vaqtda ko'radi. Bobning o'ylashicha bu ikki hodisa - sharning yorilishi va uning soati to'rtga bong urishi - bir vaqtning o'zida sodir bo'ldi. Bir soniya o'tgach, Bob shar yorilishi natijasida yig'layotgan bolani ko'radi.

Lekin kosmik kemada bo'lgan astronavt Bobning uyi ustida yorug'lik tezligiga yaqin uchib, pastga qaradi va buni ko'rdi:

Bobning soati to'rtga bong urganida, u qo'lida shar ushlab yig'layotgan bolani ko'radi. Uning fikriga ko'ra, bolaning yig'lashi va Bobning soati to'rtga bong urishi bir vaqtning o'zida sodir bo'ldi.

Hozirgi va ko'payib borayotgan blok nazariyalari uchun jumboq quyidagicha:

Bobning nuqtai nazaridan, uning soati to'rtga bong urganida, shar yorilishi hozirgi vaqtda, bolaning yig'lashi esa kelajakda sodir bo'lgan. Astronavt nuqtai nazaridan, Bobning soati to'rtga bong urganida, sharning yorilishi o'tmishda, bolaning yig'lashi esa hozirda yuz bergan.

Hozirgi va rivojlanayotgan bloklar nazariyasi ham bizga kelajak haqiqiy emasligini aytadi, lekin ular Bobning yoki astronavtning kelajagi haqida gapiryaptimi? Nisbiylik nazariyasi bizga nima haqiqiy yoki nima rost emasligini aytib beradigan maxsus, imtiyozli ma'lumot ramkalari emas. Shuning uchun hozirgi va o'sib borayotgan blok nazariyachilari o'zlarining nazariyalari nisbiy hodisalarga qanday mos kelishini tushuntirishlari kerak.[6]

3. Hozirgi zamon va til

Biz “haqiqiy” va “haqiqiy emas” atamalarini ikki xil tarzda tushunishimiz mumkin.

Birinchidan, agar “haqiqiy voqea” deganda, hozirda sodir bo‘layotgan voqeani nazarda tutgan bo‘lsak. Masalan, “tashqarida haqiqatan yomg‘ir yog‘yaptimi?” deb so‘rayotgan kishi “haqiqiy” atamasini zamonli ma'noda ishlatmoqda. “Haqiqiy”ni zamonli ma'noda tushunganda, hozirgi holat aniqdek va boshqa vaziyatlar mantiqsizdek ko‘rinadi — albatta, faqat hozirgi voqealar ayni paytda mavjud! Axir, “hozir” deganda shu ma’no nazarda tutiladi!

Biroq, “haqiqiy”ning zamonsiz ta'rifi ham bor. Masalan, kimdir “Hamilton” musiqasini ko‘rganidan keyin do‘stidan “Burr haqiqatan ham Hamiltonning qotilimi?” deb so‘rashi mumkin. So‘rovchi Burr hozir Hamiltonni o‘ldiryaptimi deb emas, balki Burr Hamiltonni o‘ldirishi muallifning to‘qimasi yoki haqiqiy tarixiy voqea ekanligini so‘ramoqda.

Agar biz hozirgi zamon va uning muqobillarini tushunish uchun zamonsiz ta'rifdan foydalansak, bizga o'tmish va kelajak Narniya, Xogvarts yoki boshqa har qanday uydirma muhit kabi haqiqiy emasligiga ishonish uchun yaxshi sabab beradi deb o'ylashimiz kerak.

Chunki hozirgi zamon va uning muqobil pozitsiyalari zamonli yoki zamonsiz foydalanishga qarab juda farqli ko‘rinadi, ba'zi faylasuflar[7] o‘tmish va kelajakning haqiqatini muhokama qilish faqat semantik muammo deb ta’kidlashganlar.

4. Xulosa

O‘tgan va kelajakning haqiqatini o‘ylab ko‘rish bizni vaqtning mohiyati haqida Avgustin Avreliy kabi hayron qoldirishi mumkin. Ammo vaqtni boshdan kechirish tajribamiz, mavjud bo‘lgan eng yaxshi fizik nazariyalar va ishlatayotgan so‘zlarimizning aniqroq ta'riflarini ko‘rib chiqsak, uni yaxshiroq tushunishimiz mumkin.

Izohlar

[1] E’tiroflar 11.17.

[2] Ushbu tahlilga kirishishdan oldin, avvalo bir savolga javob berishimiz kerak: nima uchun fazo va vaqt falsafasi? Nima uchun bu tushunchalarni alohida ko‘rib chiqmaymiz? Axir, bizda “fizika va estetika falsafasi” deb ataluvchi birlashtirilgan falsafa sohasi yo‘q: biz ikkisini alohida tutamiz!

Bir javob shuki, eng yaxshi fizik nazariyalarimizning aksariyati fazo va vaqtni o‘xshash (hatto bir xil) tarzda ko‘rib chiqadi – fazo ham, vaqt ham bizning jismoniy dunyomizni tavsiflovchi va o‘zimizni hamda ahamiyatga ega bo‘lgan voqealarni joylashtirishimizga imkon beruvchi o‘lchamlardir. Natijada, fazo falsafasidagi ba'zi jumboqlar vaqt falsafasida ham o‘ziga xos muammolarga ega va aksincha.

Ammo fazo va vaqtni yagona falsafiy sohada birgalikda ko‘rib chiqishning eng yaxshi sabablaridan biri nisbiylik fizikasi bo‘lib, u fazo va vaqtni alohida tushunchalar sifatida emas, balki yagona butunlik sifatida – fazoviy-vaqt deb ko‘rib chiqadi. Keyinchalik bu maqolada nisbiylik haqidagi ba'zi fikrlarni ko‘rib chiqamiz, lekin nisbiylikning falsafiy oqibatlari haqida ko‘proq ma'lumot olish uchun Sklar (1977) asariga murojaat qiling.

[3] Albatta, o‘tgan, hozirgi va kelajakning haqiqatiga oid quyida sanab o‘tilganlardan boshqa pozitsiyalarni ham olishimiz mumkin: masalan, faqat o‘tgan vaqt haqiqiy ekanligiga yoki faqat kelajak haqiqiy ekanligiga, yoki faqat o‘tgan va kelajak haqiqiy ekanligiga, yoki faqat hozirgi va kelajak haqiqiy ekanligiga ishonishimiz mumkin. Ammo, mening bilishimcha, hech qanday faylasuf bu nazariyalarni himoya qilmagan, chunki vaqt falsafasining deyarli barcha vakillari hech bo‘lmaganda hozirgi lahza haqiqiy va o‘tgan vaqt kelajakka qaraganda haqiqiyroq ekanligiga qo‘shiladilar.

“Deyarli barcha” deyishim sababi shundaki, MakTaggart (1908) an’anasini davom ettiruvchi ba'zi faylasuflar vaqtning barcha shakllari (o‘tgan, hozirgi va kelajak) haqiqiy emas deb bahslashadilar. Bu qiziqarli bo‘lsa-da, bu dalil alohida maqolaga loyiq bo‘lgan darajada murakkab, shuning uchun men bu maqolada diqqatimni faqat hozirgi zamon, abadiylik va ko'payib boruvchi blok modeliga qarataman va MakTaggart va uning dalillari haqida ko‘proq ma'lumot olishni istaganlarni MakDaniel (2020) asarining 3-bo‘limiga murojaat qilishlarini tavsiya qilaman.

[4] Masalan, Lukas (1989) abadiylikni “vaqtga nisbatan chuqur yetarli bo‘lmagan qarashni” beradi, deb yozadi, chunki u boshqa narsalar qatorida “hozirgi lahzaning ustunligini hisobga olmaydi…” (8).

[5] Bu dalil uslubi birinchi marta Rietdijk (1966) va Putnam (1967) tomonidan taqdim etilgan. Hamkor muallifim Maykl Silberstein bilan biz 2010 yilda ushbu dalilning yangilangan versiyasini taqdim etdik.

[6] Bu yerda prezantizm va nisbiylik nazariyasini uyg‘unlashtirishdan tashqari boshqa imkoniyatlar ham mavjud: ba'zilar nisbiylik fizikasi nazariyasini yetarli darajadagi nazariya sifatida rad etishlari mumkin va ba'zilar har xil tezlikda harakat qilayotgan agentlar shunchaki turli xil haqiqatlarda yashashini tan olishlari mumkin. Ba'zi jihatlardan, bu ikkinchi variant Steynning (1991) “hozirgi hayoti”dan juda farq qilmaydi, u “hozirgi” tushunchasini hozir va shu yerda sodir bo‘layotgan narsalarga cheklaydi.

[7] Xususan, Dorato (2006) va Savitt (2006).

Muallif haqida

Dan Peterson – Morehouse kollejida falsafa bo‘yicha dotsent. U Michigan universitetida falsafa doktori ilmiy darajasini olgan va fizika falsafasi, fan falsafasi va formal epistemologiya sohalarida mutaxassis bo'lib yetishgan. Uning ilmiy-tadqiqot va ta’lim sohasidagi qiziqishlari metafizika, din falsafasi, ta’lim falsafasi va etika sohalarini qamrab oladi. Shuningdek, u Atlanta shahrida joylashgan, mahalliy o‘quvchilarga bepul to'garaklar va ta’limiy seminarlar taqdim etuvchi Mind Bubble ta’lim nodavlat tashkilotining hamkori va ijrochi direktori hisoblanadi.

Muallif: Dan Peterson

Tarjimon: Zebona Abdupaizova

Muharrir: Ziyomuhammad Boyto’rayev

Manba: https://1000wordphilosophy.com/2022/06/24/philosophy-of-time/