Amerika Inqilobi va Xalqi otasi: Benjamin Franklin merosi

Benjamin Franklin 1706 yilda Boston shahrida onasi Josiah va otasi Abiah Franklinning oliasida 17 ta bolalardan biri sifatida dunyoga kelgan. U 15-bola bo'lgani uchun unga ota-onasi ko'p e'tibor bermagan va maktabga ham yubormaganlar. Ammo Benjamin kichik yoshidanoq kitob o'qishni juda yaxshi ko'rgan. Uyda mavjud bo'lgan ba'zi kitoblardan, jumladan, "Ziyoratchining taraqqiyoti" kabi diniy asarlardan o'z o'qi, o'zini mutolaa qilgan. 

Benjamin juda erta yoshidan boshlab tabiatni sevib kelgan. U Boston atrofidagi o‘rmonlar va tepaliklarda soatlab sayr qilgan. Uning eng sevimli mashg‘ulotlaridan biri yaqinidagi ko‘lda suzish edi. Atigi 16 yoshida u hatto suvda tezroq siljiydigan qo‘llariga taqib yuradigan kichik yog‘och eshaklar yasab oldi. Bu ixtiro bugungi suzish eshaklarining ilk namunasi bo‘lib, ular paydo bo‘lishidan 200 yildan ziyod oldin kelgan!

12 yoshga to'lgan 1718 yildan Benjamin akasi Jamesning bosmaxonasida shogird bo'lib ishlagan. U kun bo'yi harf teruvchi sifatida ishlagan, gazetani mijozlarga sotgan va risolalar tayyorlagan. Bu ish uning umrboqi kitob o'qish va yozishga qiziqishini uyg'otgan. Bo'sh vaqtlarda va kechqurun Benjamin do'kondagi kitoblarni o'qir, she'rlar, insho va sharhlar yozishga harakat qilgan. Ayrimlari anonim ravishda akasining gazetasida bosilib chiqqan.

15 yoshga to'lganda, Benjamin hayotda ilgari siljish uchun malumot kerakligini tushundi va maktabga bormoqchi bo'ldi. Ota-onasi faqat bir yilgina o'qishini to'lashga rozi bo'lishdi. Shuning uchun Benjamin o'z bilimi va malakasini mutolaa orqali oshirishga majbur bo'ldi. U tez orada mahorat bilan insho va maktublar yozadigan bo'lib oldi va ularni "Sukut Dogud" taxallusi ostida akasining mashhur Yangi Angliya Gazetasiga jo'natgan. Bu taxallusi ostida 16 yoshli Benjamin ayollar huquqlari va ta'limi borasida juda taraqqiyparvar va tantanavor fikrlarni ifodalagan bir necha maktub e'lon qilishga muvaffaq bo‘ldi. Ushbu fikrlar uning Harvard olimlari bilan intellektual bahslashuvlarga sabab bo‘lgan ekan, chunki ular Sukut Dogudning fikrlariga qarshi chiqqan ekanlar!

Ammo 16 yoshga to'lganda Benjamin akasining o'zi bosmaxona egasi bo'lgani uchun qattiq nazoratidan charchagan. Undan tashqari, akasi uning anonim shaxs sifatida gazetaga yozayotganini bilgach, undan xafa bo'lgan va orada janjal chiqqan va bu janjal ularning munosabatlariga abadiy zarar yetkazgan. 1722 yilning oxirlarida Benjamin Bostondan qochib qolishga qaror qildi. U o'zining ozgina puli bilan maxfiy ravishda kemaga chiqib New Yorkka borgan, lekin ko'nglida Filadelfia shahriga borish va bir kun kelib o'z nomi va karyerasini qurish orzusi bilan to'la edi.

1723 yilning oktabrida 17 yoshli Benjamin Franklin chuntagida faqat bir necha tanga pul bilan, ammo dadil va intiluvchan kayfiyatda Nyu-York shahriga yetib keldi. U Bostonda akasi huzuridagi shogirdlikdan va qattiq qo'l oiladan qochib ketgan edi. Endi Benjamin o'z hayotini boshidan boshlashi kerak edi. Benjamin tez orada Manhattandagi bosmaxonada matbaachi yordamchisi sifatida ish topdi. O'zini doimo o'stirishga intiluvchi Franklin bo'sh vaqtlarini yozish, falsafa, nutq san'ati va bosma ishlarini takomillashtirishga bag'ishlardi. Bir necha oy ichida u o'zining yozgan asarlari va ajoyib g'oyalari bilan Nyu-York gubernatorining e'tiboriga tushdi. Ammo afsuski, Benjamin Nyu-York jamiyatiga singib ulgurmasidanoq, bosmaxona moliyaviy qiyinchiliklarga uchradi. 1724 yilda Franklin ishsiz va uy-joysiz qoldi.

Uy-joysiz va ishsiz qolgan Benjamin o'rta qish faslida Nyu-Jersiga safar qilib, Filadelfiyada ko'mak topishni rejalashtirdi. U charchagan, tuzuk kiyimlarsiz va chuntagi bo'sh holda Filadelfiyaga yetib keldi. Ammo tez orada bilimdon yigit ishni topdi va shaharning bosmaxonalaridan birida bir necha yil ishladi.

U o'tgan bir necha yil davomida gazeta va hujjatlar tayyorlashda o'z malakasini oshirdi. Benjamin o'zining mehnati va ijodiy qobiliyati bilan o'zining muvaffaqiyatli bosmaxonani ochishi mumkinligiga ishonar edi.

Ammo muammo shundaki, u asbob-uskunalar sotib olish uchun boshlang'ich mablag'ga ega emas edi. Franklin uchun to'sqinliklar hech qachon maqsad sari borishga xalaqit bermagan. U aqlli yechim topdi. U Filadelfiyaning turli mijozlar bilan bitim tuzdi, ularga arzon narhlar evaziga bosma ishlarni bajarishni va'ada qildi. Bu ishlardan tushgan daromad maxsus jamg'arma fondiga yig'ilib bordi.

Oylar o'tgandan keyin, nihoyat Franklin o'z bosmaxonasini ochish uchun yetarli mablag' to'pladi. U kichkina xona ijaraga oldi va asta-sekin yig'ib olgan eskirgan matbaa ashyolarini o'rnatdi. Franklin o'z bosmaxonasida xizmatlarini o'ziga xos hazil-mutoyiba uslubida e'lon qilardi. Tez orada u uning sifatli ishi va tezkor harakati tufayli Filadelfiyada mashhur bo'lib ketdi.

Birinchi yilning o'zida bosmaxonada Franklin uslubidagi kitobcha, gazeta va risola buyurtmalari ko'payib, mijozlar soni ortdi. Mustamlaka davridagi matbaa ishlarini takomillashtirish bo'yicha uning havasi va rejalar amalga oshmoqda ediki, buning sababi imkoniyatlar chegaralangan paytda o'z tadbirkorlik orzu-umidlarini moliyalashtirishning ijobiy yo'lini topganligi edi. Franklin to'siqni imkoniyatga aylantirishning mutlaqo ustasi edi!

1728 yilda Benjamin bosma stanoklarini sotib olish uchun muhim safar qildi - u London shahriga yo'l oldi. U yerda ikki yil davomida safar qilib, bilim va dunyoqarashini kengaytirdi.

Qaytganidan keyin Benjamin Franklin fuqarolik tashabbuslari, ilmiy tadqiqotlar va sermahsul yozish va nashr yo'liga tushdi. U g'oyat qiziquvchan bo'lib, turli fan sohalarida tajribalar o'tkazishni yaxshi ko'rardi. U issiqlik, yorug'lik, tovush, magnetizm qonunlarini o'rgandi va tabiatning ko'plab hodisalarini tadqiq etdi. 

Filadelfiyada o'zining bosma va nashriyot korxonasini rivojlantirib boyib ketgan Benjamin Franklin 1730-yillarda asosiy e'tiborini jamoatchilik ishlarini yaxshilashga qaratdi. U yo'llarni qayta qurish, sanitariya sharoitlarini yaxshilash, davlat kasalxonalarini tashkil etish, politsiya va o't o'chirish bo'limlarini tuzish kabi tashabbuslar rahbarligini oldi. Mahalliy muammolar yechimiga qaratilgan uning ijodiy yondashuvlari Franklin obro'sini oshirdi.

Fuqarolik ishlari va ilmiy izlanishlar oralig'ida Franklin sermahsul yozuvchilikni davom ettirdi. U ta’sirchan siyosiy risolar chop etdi va ilmiy kashfiyotlar bilan bir qatorda abadiy qadriyatga ega bo’lgan axloqiy falsafaga oid asarlarni e’lon qildiki, bu unga xalqaro shuhrat keltirdi. Bu yilarda, u Richard Saundersning maqollar va maslahatlari to’plangan kitob "Poor Richard’s Almanack"ni ham yozgandi. Cheksiz intilishi tufayli Benjamin Franklin o’z davrida Atlantika ikki tomonida ham eng mashhur davlat arbobi, tadqiqotchi va mutafakkirlardan biriga aylandi.

1731 yilda Franklin va ba'zi do'stlari Filadelfiya Kutubxona kompaniyasini tashkil etdilar, bu Amerika mustamlakalaridagi birinchi kitoblarni qarzga beruvchi kutubxona edi. U boshqa kutubxonalar uchun namuna bo'lib xizmat qildi.

1736 yilda Franklin Ittifoq yong‘in xavfsizligi kompaniyasini tashkil etdi, bu Filadelfiyadagi va mustamlakalardagi birinchi tashabbuskor yong‘indan himoya tashkiloti edi.

1740-yillarga kelib u o'zining ko'plab asarlari orqali mustamlakalarning yetakchi vakillari va nazariyotchilaridan biri sifatida tanildi. U pul siyosati va ta'lim sohasidagi islohotlardan boshlab har xil mavzular yozgan edi. Mustaqillik chaqiriqlari kuchayib borayotgan bir paytda uning mohir muzokara ko'nikmalari mustamlakalararo nizolarni hal etish va Britaniya bilan ijobiy aloqalarni saqlab turishda tez-tez qo'llanilar edi.

1743 yilda Franklin fan va gumanitar sohalardagi ilmiy tadqiqot va bilimni rag‘batlantirish uchun Amerika falsafiy jamiyatini asos solgan, bu mustamlakalardagi birinchi o‘rganilgan jamiyat deb hisoblanadi.

1751 yilda Franklin Pensilvaniya shifoxonasini asos soluvchilardan biri edi, bu mustamlakalardagi birinchi shifoxona edi. U yer va inshootlar uchun mablag‘lar to‘plashga va hissa qo‘shishni tashkil etishga yordam bergandi.

Amaliy ilmiy yutuqlar orqali odamlarga foyda keltirishni istagan Franklin ikki fokusli ko'zoynalarni ixtiro qildi, xonalarni issiq saqlash uchun samarali yog'och pech yasadi va mashinalarga masofani o'lchash uchun odometr o'rnatdi. Jamiyat manfaati yo'lida qilgan bu ajoyib ixtirolari uchun Franklin 1753 yilda London Qirollik Jamiyatidan Copley medali va bir necha yildan so'ng shu jamiyatning Qirollik Medali bilan taqdirlandi.

1754 yilda Fransiya va mahalliy aholi bilan bo'layotgan hududiy urushlar davrida birlik niqoblash maqsadida chaqirilgan mustamlakalararo qurultoyda ishtirok etish uchun Franklin Nyu-Yorkdagi Albniy shahriga bordi. Uning notiqlik mahorati va asarlari orqali Franklin yosh avlod vakillari orasida ta'sirchan ovoz sifatida obro' qozondi va ikkala tomonda ham mashhur bo'lib ketdi. 

Franklin boshchiligida tayyorlangan Ittifoq Rejasi ma'qullanmagan bo'lsa-da, uning diplomatik mahoratini namoyon etdi. Keyingi o'n yilliklarda inqilobiy keskinlik ortib borayotgan bir paytda Franklin Amerika mustamlakalari nomidan Britaniya hukumati va parlamentini qo'llab-quvvatlash maqsadida bir necha bor London shahriga yuborildi. 

Sermahsul yozuvchi va jamoatchilik faoliyati orqali mustamlaka Amerikasida tanilgan Benjamin Franklin 1770-yillarda Britaniya bilan munosabatlar keskinlashuvi davomida yuqori darajadagi diplomatik va boshqaruv vazifalariga jalb etildi.

1775 yilga kelib Franklin mustaqil Amerika Qo'shma Shtatlari pochta tizimiga boshchilik qila boshladi. Shu yilda Franklin Filadelfiya kollejini tashkil etishda muhim rol o‘ynadi, bu keyinchalik Pensilvaniya universitetiga aylangan mustamlakalardagi birinchi to‘liq kollej edi. U ta'lim modelini yaratdi va mablag‘lar to‘plashga yordam berdi.

Uzoq yillik Britaniya bilan aloqalari va ishonchliligi tufayli 1776 yilda Franklin Fransiyadan Amerika inqilobida yordam so'rash maqsadida harbiy ittifoq tuzish vakolatini oldi. 1776 yilda hurmatli 70 yoshli Franklinni Fransiya aristokratlari oldiga harbiy ittifoq tuzish uchun yuborgan Kontinental Kongressga, yosh respublika kelajakdagi vakolatxonasi haqida shubhalar atrofida ikki tomonlam g'iybatlar tarqaldi. 

Ayrimlar uning oddiy kelib chiqishi va tanilib yetilishining noan'anaviy yo'li diplomatik davralarga mos emas deb hisoblardi. Boshqalar Versal saroyining hashamdorligi va bitimlar tuzish jarayonidagi fursatdan foydalanib, Franklin osonlik bilan poraxo'rlikka yo'l qo'yishi mumkin degan taxminlar bildirishdi. Hatto bir qancha mutaassiblar Franklinning noqonuniy o'g'lidan uning axloqi va murosa uchun mos kelmasligini isbotlash uchun foydalanishga urindilar.

Ammo Franklin bu taxmin va g'iybatlarni o'z xatti-harakati bilan rad etishga qat'iy ahd qildi. Tanqidiy diplomatik muzokaralar paytida yoki Kongresning qattiq talablari ostida Franklin o'z e'tiqodini mahkam ushladi: “Men hech qachon so'ramayman, rad etmayman va hech qachon mansabdan voz kechmayman.” U uni kuzatilayotgan yoki kuzatilmayotgan har qanday vaziyatda tinimsiz mehnat qilardi. 

Franklin dangasa bo'lmaslik yoki dam olmaslikka intilardi, doimo serharakat ko'rinishni saqlar edi. Uning eng chuque iqtiboslari:

1. Erta yotish va erta turish insonni sog'lom, boy va dono qiladi.

2. G'azab bilan boshlangan narsa sharmanadalik bilan tugaydi.

Bu yerda sizning reklamangiz bo'lishi mumkin edi. E'lon & Reklama berish uchun t.me/fasihuzadmin ga murojaat qiling.

3. Tildan ko'ra oyoq bilan sirpanish yaxshiroqdir.

4. Oldinga qarang, aks holda siz orqada qolasiz.

5. Yo o'qishga arziydigan narsa yozing yoki yozishga arziydigan narsa qiling.

U sodda hayot kechirdi, hatto Fransiya shoh oilasi bilan Amerika taqdirini muhokama qilayotgan paytlarda ham issitish xarajatlarini tejash maqsadida mashhur mo'yna dubulg'asini kiyib yurar edi. Franklin shaxsiy boyishi mumkin bo'lgan imtiyozlar yoki manfaatlar to'qnashuviga olib kelishi mumkin boʻlgan shubhali sovgʻalardan saqlanardi, butunlay yosh respublikaning farovonligini ta'minlashga qaratilgan edi. 

Bilimlarni targ'ib qilishga intiluvchi Franklin shuningdek Amerika Falsafiy Jamiyatini ham tuzdi – bu fan, siyosat, tarix va boshqa sohalarga oid kashfiyot va g'oyalarni o'rtoqlashadigan hamfikrlar guruhi edi. Bu mutaxassislar jamoasi ixtirolari va tadqiqotlari bilan Amerikada katta ijobiy o'zgarishlarga olib keldi.

Yoshi ulug'ligiga qaramasdan, Franklin Versall saroyiga og'ir tashrif buyurish vazifasini ruhlantirish bilan qabul qildi va 1778 yilda muhim shartnoma imzoladi. Keyingi 9 yil davomida Franklin rasmiy AQSH vakili sifatida Fransiyada Amerika manfaatlarini mahorat bilan himoya qildi. U Mustaqillikning Asoschilaridan eng qadrdoni va hurmatlisi edi. Islohotchilik va kompromiss izlash sohasidagi barvaqt tajribalari Franklinni yosh Amerika davlat boshqaruvi yuqori poyasida munosib faoliyat ko'rsatishga yaxshi tayyorlagan edi.

1785 yilda Franklin Fransiyani muhim savdo va harbiy ittifoqlar orqasida tark etganda, uning nomusli va halol xizmati haqidagi beminnat obro'si vatanda ham, chet elda ham yanada mustahkamlandi. Amerika Falsafiy Jamiyati uni “ta’limsiz daho... san’at va fanlarni uyg‘unlashtirgan, dushman davlatlar manfaatlarini muvofiqlashtirgan” deb ta’riflagan edi. Qiyinchiliklar va asossiz tuhmatlarga qaramay, mas’uliyatini sidqidildan bajargani uchun Franklin avlodlarga birodarlarcha xizmat namunasi ko‘rsatdi.

Franklin oʻz halolligi, jonkuyarlik mehnati va matonatli xarakteri bilan bir necha avlodga ibrat boʻldi. U haqida tarqalgan afsonalarning ko’pi uning beminnat xizmati, sogʻlom axloqi va printsiplarga sodiq qolgan holda mamlakat oldidagi burchini ado etganligi haqida edi. Maqola Umarbek Fazliddinovich tomonidan yozildi.

Shu kabi qiziqarli maqolalarni o'qish uchun Telegram Kanalimizga obuna bo'ling: t.me/fasih_uz