Insonlar qiladigan tanlovlarni tanlashidagi sabab nima?

Insonlar qiladigan tanlovlarni tanlashidagi sabab nima?

Inson xulq-atvori nihoyatda murakkab va to‘liq tushunilmagan bo‘lib, har bir odamda farqlanadi. Barmoq izlari kabi, har bir inson noyobdir. Inson xulq-atvorini hech qanday tasvir to‘liq ifodalay olmaydi. Uni tushuntirish uchun soddalashtirish kerak bo‘ladi. Soddalashtirilganda, inson xulq-atvori haqida hamma narsani tushuntirish imkoni bo‘lmasa-da, asosiy xususiyatlarini ta’kidlash mumkin.

Insonlar qarorlarni ikkita asosiy usulda qabul qilishadi.

Empirik siyosiy fan insonlarning siyosiy xulq-atvorining ikkita asosiy jihatini tushunishga harakat qiladi: bevosita kuzatiladigan va bilvosita kuzatiladigan tomonlarini. Xulq-atvorning o‘zi bevosita kuzatilishi mumkin. Ammo odamlar nima uchun siyosiy harakat qilish yoki siyosiy faoliyatdan chetlanishda o‘zlarini tutishini tushunish uchun aqliy va psixologik jarayonlarni o‘rganish kerak, bu esa miya skanerlarisiz bevosita kuzatilmaydi. Siyosatning haqiqiy dunyosida, odamlar nima uchun qilayotgan harakat qilishini aniqlash qiyin bo‘lishi mumkin, lekin ularning nima qilayotganini ko‘rish odatda osonroq.

Odamlar qarorlarni asosan ikki usulda qabul qilishadi, bu psixolog Daniel Kahnemanning ta’rifiga ko‘ra “tez o‘ylash” va “sekin o‘ylash” deb ataladi. Tez o‘ylash — bu intuitsiyaga asoslangan; odamlar bu jarayon sodir bo‘layotganini o‘zlari ham sezmaydi.

Sekin o‘ylash esa aqliy energiyani talab qiladi, masalan, murakkab matematik muammoni yechganda. Masalan, siyosatchilar o‘z nutqlarini tayyorlashda “sekin o‘ylash”dan foydalanadi; nutqlarini improvizatsiya qilganda esa “tez o‘ylash”ga tayanishadi. Agar siz ovoz berishda siyosiy partiyalarning dasturlarini taqqoslasangiz, bu “sekin o‘ylash”. Agar o‘z partiyangizga avtomatik tarzda ovoz bersangiz, bu “tez o‘ylash”.

2.7-rasm Inson tez o'ylaydi va sekin o'ylaydi. (Kredit: Frederik Styuart cherkovi / Smitson dizayn muzeyi, "Efemera, quyon va toshbaqa", jamoat mulki)

Sekin o‘ylash tez o‘ylashdan ko‘ra qiyinroqdir. Bu diqqatni, vaqtni va aqliy energiyani talab qiladi. Shuning uchun, odamlar ko‘pincha sekin o‘ylashning mashaqqatidan qochadi va ko‘pincha shoshma-shosharlik bilan qilingan qarorlarga tayanishadi. Bunday qarorlar, ayniqsa, turli xil xatolar va xurofotlarga moyil bo‘ladi. Inson xulq-atvorida rost bo‘lgan narsa siyosiy xulq-atvorda ham haqiqatdir: siyosiy qarorlar ko‘pincha tezkor va mulohazali qarorlar kombinatsiyasidan iborat bo‘ladi.

Ratsionallik va Sekin O‘ylash

Siyosiy va boshqa ijtimoiy fanlar “ratsional” va “irratsional” tushunchalarini oddiy suhbatlarda ishlatilishidan farqli ma’noda qo‘llaydilar. Siyosatshunoslikda ratsional degani faqat “mantiqiy”ni anglatmaydi, va irratsional esa shoshqaloq yoki noto‘g‘ri qarorlarni emas, balki boshqa mazmunni ifodalaydi. Siyosiy fanlarda ratsional inson o‘z manfaatlariga asoslangan va strategik fikrlovchi sifatida ko‘riladi. Bunday odam o‘z manfaatlariga erishish uchun qarorlar qabul qiladi va bu maqsadlarga erishishda qanday harakatlar eng samarali bo‘lishini hisob-kitob qiladi. Ratsional shaxs o‘z farovonligini oshirishga intiluvchi insondir.

Buning aksini oladigan bo’lsak, siyosatshunoslikda irratsional shaxs o‘z manfaatlari haqida qayg‘urmaydigan, strategik emas va hisob-kitobga asoslanmaydigan kishi hisoblanadi. Irratsional odam har doim ham oldindan aytib bo‘lmaydigan emas; ba’zan ular o‘z irratsionalligida bashorat qilinarli bo‘lishi mumkin. Masalan, odamlar sog‘liqni yaxshiroq saqlash, kelajak uchun ko‘proq mablag‘ tejash yoki vazifalarni erta bajarish kerakligini bilsa ham, ko‘pincha buni qilishmaydi. Nega? Chunki odamlar ko‘pincha o‘z manfaatlariga mos harakat qilmaydi.

Masalan, ovoz berish qarorini ko‘rib chiqaylik. Ratsional saylovchi nomzodlarni o‘rganib, ularni taqqoslab, o‘z manfaatlarini eng yaxshi qondiradigan nomzodga ovoz berishi kerakdek tuyuladi. Ammo tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, aksariyat saylovchilar bunday yo‘l tutishmaydi. Aksincha, ular qaror qabul qilishni osonlashtiradigan “tezkor” omillarga tayanadilar. Odamlar odatda qarorlar qabul qilishda euristikadan foydalanadilar. Euristika bu qarorlar qabul qilish uchun ishlatiladigan kognitiv qisqa yo‘l bo‘lib, murakkab usullar o‘rniga sodda va amaliy qoidalarni qo‘llashni o‘z ichiga oladi. Misol uchun, restoranda eng yaxshi taomni tanlash uchun har bir variantni sinchkovlik bilan ko‘rib chiqish yoki “men kundalik maxsus taomni olaman” deyishingiz mumkin. Bu euristikadir. Saylovda ovoz berish uchun nomzodlarning faoliyatlarini ko‘rib chiqish yoki “men o‘z partiyamning nomzodiga ovoz beraman” deb qaror qilish ham shunday usuldir.

Odamlar har doim ratsional emas yoki, ehtimol, umuman ratsional emas. Ammo siyosiy xulq-atvorni tushunish yoki faol siyosiy ishtirokni rejalashtirayotgan bo‘lsangiz, eng muvaffaqiyatli siyosiy faoliyat yurituvchilar ratsional bo‘lishga moyilligini hisobga olishingiz kerak. Ular o‘z maqsadlariga erishish imkoniyatlarini oshirish uchun strategik qarorlar qabul qilishadi.