“Men turkman deb aytganimda baxtliman!" Kamol Otaturk.

Kamol Otaturk

XIX asr oxirida bir vaqtlar turk sultonlarining buyuk davlati bo‘lgan Usmonlilar imperiyasi og‘ir damlarni boshdan kechirar edi. Parchalanish xavfi ostida bo‘lgan davlat iqtidorli harbiy strateg va siyosatchi Mustafo Kamol Otaturkning sa’y-harakatlari bilan mustaqilligini saqlab qoladi. Mustaqil Turkiyaning birinchi prezidentiga aylangan Otaturk o‘z davri uchun qator keskin va qat’iy islohotlarni amalga oshirgan: kuchli turk armiyasini yaratgan, ayollar va erkaklar huquqlarini tenglashtirgan, yangi lotin alifbosini joriy etgan. Islohotchi “Bizning yagona yo‘limiz — Yevropa”, gapini ko‘p takrorlar edi. Otaturk xalqining o‘ziga xosligini saqlab qolgan holda dunyoviy, deyarli Yevropa davlatini qurishga muvaffaq bo‘lgan.

Mustafo Kamol Usmonli imperoyasidagi Salanik shahrida tavallud topgan. Tugʻilgan vaqtdagi toʻliq ismi – Ali Riza oʻgʻli Mustafo. Otasi – Ali Riza Efendi, onasi – Zubayda xonim. Bolam qahramon boʻlsin deb otasi Mustafoning beshigining ustiga qilich ilgan ekan. Mustafo Kamolning aniq qaysi kuni tugʻilgani nomaʼlum. Uning sababi, Usmoniylar imperiyasi ikki turli kalendar qoʻllanilgan: Hijriy kalendari va Rumiy kalendari. Uning tugʻilgan yili 1296-yil deb koʻrsatiladi va qaysi kalendar boʻyicha ekanligi aytilmadi. 1296-yili (Gregorius kalendari) hozirgi kundagi kalendarning 1880–1881-yillariga toʻgʻri keladi. Mustafo Kamolning oʻzing aytishiga qaraganda, onasi unga bahorda tugʻilgansan deb aytgan, opoysi esa Makbule Atadanning aytishiga qaraganda, onalari Mustafo qishda boʻron vaqtida tunda tugʻilgansan deb aytgan. Tarixchi Reshit Saffet Atabinning taklifidan keyin Otaturkning oʻzi tugʻilgan kuni deb, Turk mustaqillik urushi boshlangan kunni, yani 19-mayni tanlagan. Otasi 1888-yilda  Mustaffo 8 yoshdaligida vafot etdi. Yosh Mustaffo 1893-yilning 13-mart kuni Salonikadagi harbiy maktabga o‘qishga kiradi. Ayni shu bilim dargohida matematika o‘qituvchisi unga ikkinchi – Kamol (yetuk) degan nom beradi. 1896-yilda Makedoniyaning Bitola shahridagi harbiy maktabga qabul qilindi. Oradan uch yil o‘tib, 13-mart kuni Istanbuldagi harbiy kollejga o‘qishga kirdi. 1902-yilning 10-fevralida Bosh Harbiy akademiyaga qabul qilindi va 1905-yilning 11-yanvarida tamomladi. Akademiyani bitirishi bilan hibsga olinib, Damashqqa jo‘natiladi. 1905-yilda aynan shu shaharda “Vatan va Hurriyat” deb nomlangan inqilobiy tashkilot tuzadi. Birinchi jahon urushi davrida Mustaffo Kamol Chanakkaldagi jangda turk armiyasiga qo‘mondonlik qildi. 1919-yil 8-iyulida Mustaffo Kamol armiya saflaridan bo‘shatiladi.

Vatan uchun berilgan jon

Ko‘plab turk vatanparvarlari o‘z mamlakati konstitutsiyaviy monarxiya yoki islom davlati sifatida mashhur bo‘lishini orzu qilgan, biroq Otaturk Turkiyani respublikaga aylantirish yo‘lida kurashgan, u aynan shu kabi davlat shakli ozodlik va har bir inson uchun teng huquqlilikni taqim etadi deya hisoblagan. Otaturk prezidentlik davrida juda katta o’zgarishlar yuz berdi. Jumladan:

Huquq sohasida:

• Shariat vakolatlarining bekor qilinishi;

• 1921 va 1924-yil Konstitutsiyalari;

• Turk Madaniy qonuni;

• Turk Jazo qonuni;

Iqtisod sohasida:

• Izmir Iqtisod kongressi;

• Iqtisodning milliylashtirilishi;

• Qishloq xoʻjaligi;

• Sanoat;

• Transport va boshqalar;

Ijtimoiy sohada:

• Xotin-qizlar haq-huquqlari;

• Xalqaro sanalarning qabul qilinishi;

• Dam olish kunlarining qabul qilinishi;

• Familiya toʻgʻrisidagi qonun;

• Sogʻliq va ijtimoiy himoya sohasida oʻzgarishlar;

Otaturk Boshqaruv Falsafasi

Otaturk, shuningdek, yangi turk davlatining "kamalizm" deb nomlangan mafkuraviy asosini ham shakllantirdi. U 1937 yilgi Konstitutsiyaga kiritilgan oltita bandga asoslangan edi:

1) millati;

2) respublikachilik;

3) millatchilik;

4) dunyoviylik;

5) etatizm (iqtisodiyotda davlat nazorati);

6) islohotchilik.

Etnik ko'pchilik uchun yaxshi bo'lgan narsa etnik ozchiliklar uchun bir xil darajada yaxshi emas edi. Otaturk hokimiyat tepasiga kelgunga qadar boshlangan xristianlarni ta'qib qilish, kamroq kuch bilan, lekin uning ostida davom etdi. Turk millatchilari ozchiliklardan o'z tillarini turkcha foydasiga voz kechishni talab qilishdi va assimilyatsiya davlatga sodiqlikning eng yuqori namoyishi deb e'lon qilindi.

Otaturk armiya yordamida muxtoriyat talab qilgan kurd bayonotlarini bostirdi, kitob va hujjatlardan "Kurdiston" tushunchasining o'zi olib tashlandi, kurdlar "tog 'turklari" deb e'lon qilindi.

Xalqaro munosabatlarda Otaturk davrida qabul qilingan kurs ham juda noaniq edi. 20 -yillarning 20 -yillarida Turkiya respublikasini tuzish uchun kurash paytida Otaturk SSSR bilan hamkorlik qilib, undan yordam qabul qildi. Ammo, hokimiyatda mustahkam o'rnashib olgach, u yo'nalishni keskin o'zgartirdi, bu esa ikki mamlakat o'rtasidagi munosabatlarning sovuqlashishiga olib keldi.

30 -yillarda Turkiya va fashistlar Germaniyasi o'rtasida yaqinlashish boshlandi, uning rahbari Adolf Gitler Otaturk haqida ma'qullab gapirdi. Kamol Posho vafotidan keyin Turkiya Ikkinchi Jahon Urushiga fashistlar bloki tarafidan qo'shilish arafasida qichqiradi, lekin baxtga ko'ra, bundan qochish mumkin bo'ladi.

Mustafo Kamol uzoqni ko‘ra oladigan kelajakdagi taraqqiyot yo‘llarini idrok etgan davlat arbobi edi. Mustafo Kamolning erki toptalgan qardoshlariga nisbatan ehtiromi dunyodagi yaxshiliklarning eng chiroyli guldastasidir. Chunki u «musofirning yelkasi va tili qisiq bo‘ladi»-degan naqlni chuqur idrok etgan, o‘zga yurtda o‘zbek muhojirlari uchun «Vatan qashshoqligi» ham yetarli ekanligini tushuna olgan buyuk shaxsdir. Bugungi kunda Turkiya Respublikasi hududida istiqomat qilayotgan 150-170 ming atrofidagi turkistonliklar Mustafo Kamolga nisbatan alohida mehr-muhabbat hissini tuyadilar. Ularning ko‘pchiliklari XX asr 20-30 yillarida muhojirlikka mahkum etilganlarning farzandlaridir. Biz ushbu masaladagi fikrimizni hozirgacha  o‘z ahamiyatini zarracha ham yo‘qotmagan Mustafo Kamol Otaturkning maqbarasi devoridagi: “Erk taqchilligi bor joyda hamma narsa taqchildir. Hamma narsa davlatniki degan joyda xalq yupun, och, qashshoq, gado, shaxsiy manfaat bo‘lmagan joyda yuksalish, taraqqiyot yo‘q” degan yozuvlar bilan tugatishni lozim topdik. Istiqlol orzusida o‘zga ellarda darbadar bo‘lib hayotdan ko‘z yumgan muhojir o‘zbeklarning erk va ozodlik, hurlik va tenglik kabi oliy istaklari bizga nasib etganidan shukronalik hissini to‘yib yashash esa oliy baxtdir.

Mustafo Kamol Otaturk 1938-yil 10-noyabrda  57 yoshida hayotdan koʻz yumdi.