Ijodiy vayronkorlik nima?

Ijodiy vayronagarchilik - bu innovatsiyalarga yo‘l ochish uchun eski amaliyotlarni yo‘q qilish va kapitalizmning harakatlantiruvchi kuch hisoblanadi.

ASOSIY XUSUSIYATLAR

• Ijodiy vayronkorlik ishlab chiqarishning takomillashgan usullariga yo‘l ochish uchun o‘rnatilgan jarayonlarning ataylab buzib tashlanishini ifodalaydi.

• Ijodiy vayronkorlik ko‘pincha temir yo‘llar yoki bizning davrimizda internet kabi buzg‘unchi texnologiyalarni tasvirlash uchun ishlatiladi.

• Bu atama 1940-yillarning boshlarida Genri Fordning yig‘ish tarmog‘i kabi haqiqiy ijodiy vayronagarchilik namunalarini kuzatgan iqtisodchi Jozef Shumpeter tomonidan kiritilgan.

• Ijodiy vayronkorlikni texnologiya, chakana savdo va moliya kabi ko‘plab turli sohalarda ko‘rish mumkin.

• Ijodiy vayronkorlik ko‘pincha ish o‘rinlarining vaqtinchalik yo‘qolishi, atrof-muhit muammolari yoki tengsizlik kabi kutilmagan oqibatlarga olib keladi.

Ijodiy vayronkorlikni tushunish

Ijodiy vayronkorlik atamasi birinchi marta 1942-yilda avstriyalik iqtisodchi Jozef Shumpeter tomonidan kiritilgan. Shumpeter ijodiy vayronagarchilikni ishlab chiqarish jarayonidagi unumdorlikni oshiradigan innovatsiyalar sifatida ta’riflab, uni "iqtisodiyot tuzilmasini ichkaridan tinimsiz ravishda o‘zgartiradigan, eskisini tinimsiz yo‘q qiladigan, yangisini tinimsiz yaratadigan sanoat mutatsiyasi jarayoni" deb atagan.

Asosan, ijodiy vayronkorlik nazariyasi innovatsiyalarga sarflanadigan resurslar va energiyaga yo’l ochish uchun uzoq vaqtdan beri mavjud bo‘lgan kelishuvlar va farazlarni yo‘q qilish kerakligini olg’a suradi. Shumpeterning fikricha, iqtisodiy taraqqiyot bozorning ichki kuchlarining tabiiy natijasi bo‘lib, foyda olish imkoniyati tufayli vujudga keladi.

Ijodiy vayronkorlik nazariyasi iqtisodiyotni organik va dinamik jarayonga bo’lib tahlil qiladi. Bu an’anaviy Kembrij iqtisodiyotining statik matematik modellaridan keskin farq qiladi. Muvozanat endi bozor jarayonlarining yakuniy maqsadi emas. Aksincha, ko‘plab tebranuvchi dinamikalar doimiy ravishda yangilanadi yoki innovatsiyalar va raqobat bilan almashtiriladi.

Vayronkorlik so’zidan bilinib turibdiki, jarayon muqarrar ravishda mag‘lub va g‘oliblarni paydo qiladi. Eski texnologiyalarga sodiq bo‘lgan ishlab chiqaruvchilar va ishchilar bir chekkada qoladi. Shu bilan birga, tadbirkorlar va yangi texnologiya ishchilari muqarrar ravishda muvozanatsizlikni keltirib chiqaradi va yangi daromad imkoniyatlarini hosil qiladi.

Ijodiy vayronagarchilikni tasvirlashda Shumpeter nazariyani ma’qullashi shart emas edi. Shuni aytib o’tish lozimki, uning ijodiga "ishlab chiqarishni doimiy ravishda o‘zgartirish va barcha ijtimoiy sharoitlarni to‘xtovsiz buzish" nazariyasi orqali burjuaziyaga qarshi chiqqan Karl Marks va Fridrix Engels qalamiga mansub "Kommunistik manifest," risolasi katta ta’sir ko‘rsatgan.

Muhim: "Netflix" disklar ijarasi va an’anaviy media-industriyani ag‘dargan holda ijodiy vayronkorlikning zamonaviy namunasi hisoblanadi.

Ijodiy vayronkorlik asoslari

• Innovatsiya: Ijodiy vayronkorlik mavjud bo’lgan g‘oyalarning o‘rniga yangi g‘oyalar, mahsulotlar va texnologiyalarni joriy etishni o‘z ichiga oladi. Innovatsiya bu ijodiy vayronkorlikning harakatlantiruvchi kuchidir. Innovatsiyalarsiz ijodiy vayronkorlik mavjud bo‘lmaydi va innovatorlarsiz ijodiy vayronkorlik sodir bo‘lishi mumkinligini ta’minlaydigan sababchilar bo‘lmaydi.

• Raqobat: ijodiy vayron qilish jarayoni eski va yangi texnologiyalar yoki mahsulotlar o‘rtasidagi kuchli raqobatni o‘z ichiga oladi. Yangi mahsulot yoki texnologiyalar eskilaridan yaxshiroq va samaraliroq bo‘lishi kerak. Shu sababli, ijodiy vayronkorlik odatda raqobat va ustunliklar bilan bog‘liq. Kompaniyalar odatda eng yaxshi yo‘llarni topishga harakat qiladilar va ko‘pincha uzoq muddatli yechimlarni topish uchun o‘tmishda qilgan ishlarini yo‘q qilishga tayyor bo‘ladilar.

• Tadbirkorlik: Tadbirkorlik ham ijodiy vayronkorlik jarayonida muhim ahamiyatga ega. Yangi mahsulot va texnologiyalarni ishlab chiqib, mavjud bozorlarni izdan chiqaradigan tadbirkorlar ijodiy vayronagarchilikning subyektlaridir. Ular o‘zgarishlarni boshqarishni nazorat qilish, ichki xodimlarga ham, iste’molchilarga ham bu o‘zgarish ularga qanday ta’sir qilishi haqida ma’lumot berish uchun javobgardir. Ijodiy buzg‘unchilik niyati haqida aniq ko‘rsatma bo‘lmasa, tadbirkor innovatsiya qilishga urinishda muvaffaqiyatsizlikka uchrashi mumkin.

• Kapital: So‘nggi navbatda, kreativ buzg‘unchilikning tamal toshi - kapitaldir. Keng qamrovli, tubdan innovatsion o‘zgarishlarni amalga oshirish ko‘pincha qimmatga tushadi va kompaniyalar ushbu o‘zgarishlarni amalga oshirish uchun moliyaviy tavakkal qilishga tayyor bo‘lishlari kerak. Ko‘pincha kompaniyalar ijodiy vayronagarchilikni moliyalashtirishga yordam berish uchun tavakkalchilikka qo’l uradilar.

Turli sohalarda ijodiy vayron qilish

Ijodiy vayronagarchilikni ko‘pgina sohalarda ko‘rish mumkin. Barcha kompaniyalar ko‘pincha yaxshiroq bo‘lishga intilar ekan, ko‘plab korxonalar mavjud vaziyatni o‘zgartirishning yangi usullarini izlaydilar va biznes imkoniyatlarini yaxshilashning yangi yo‘llarini qidiradilar. Quyida ushbu sohalarga misollar keltirilgan:

• Texnologiya: texnologiya sanoati, ehtimol, ish joyidagi ijodiy buzg‘unchilikning eng yorqin namunasidir. Yangi texnologiyalar va dasturlar doimiy ravishda ishlab chiqarilib, eskilarini almashtiradi va mavjud bozorlarni izdan chiqaradi. Kompaniyalar yaxshiroq, yanada innovatsion yechimlarga yo‘l ochish uchun o‘z mahsulotlarini ham yo’q qilishi mumkin (masalan, Apple) 

• Media va ko‘ngilochar: Netflix va Amazon Prime kabi striming xizmatlarining o‘sishi an’anaviy media va ko‘ngilochar sanoatni buzdi, bu esa kabel televideniyasi va an’anaviy kinoteatrlarning kamayishiga olib keldi. Endi ushbu striming platformalari o‘z kontentini yaratishga sarmoya kiritish orqali yana "g‘ildirak"ni ixtiro qilmoqda.

• Chakana savdo: Elektron tijoratning o‘sishi an’anaviy chakana savdoni buzib yubordi, natijada ko‘plab jismoniy savdo do‘konlari yopildi va onlayn bozorlar paydo bo‘ldi. Oxirgi marta savdo markaziga borganingizni eslab ko‘ring. Ko‘pchilik uchun oxirgi onlayn xaridni amalga oshirgan vaqtdan ko‘ra uzoqroq vaqt o‘tgan. Bugungi kunda onlayn chakana savdo do‘konlari raqamli xaridlarning boshqa noan’anaviy shakllarini (ya’ni oziq-ovqat mahsulotlarini) kengaytirish orqali talabni oshirmoqda.

• Moliya: Fintech startaplarining o‘sishi an’anaviy bank-moliya sanoatini buzib, an’anaviy o‘yinchilarga qiyinchilik tug‘diradigan yangi va innovatsion xizmatlarni taklif qildi. Endi odamlar tokenlashtirilgan, qismlarga bo‘lingan jismoniy, moddiy yer uchastkalariga sarmoya kiritishlari mumkin.

• Energetika: Qayta tiklanadigan energiya texnologiyalarining rivojlanishi an’anaviy energetika sanoatini yo‘q qilmoqda, bu qazib olinadigan yoqilg‘ilarning qisqarishiga va quyosh va shamol energiyasining o‘sishiga olib keladi. Endi ushbu kompaniyalar atigi o‘n yil oldingi ixtirolarni yanada yangi yashil yechimlarni taqdim etish orqali muqobilini yaratishi kerak.

Qisqa fakt: Kompaniyalar texnik jihatdan ijodiy vayronagarchilikka kirishishlari shart emas, ammo bunday qilmas ekan, ular o‘z raqobatchilaridan orqada qolish xavfi ostida bo’ladi.

Ijodiy vayronkorlikning kamchiliklari

Garchi kreativ vayronkorlik iqtisodiy o‘sish va innovatsiyalarning uzoq muddatli ijobiy oqibatlariga olib kelishi mumkin bo‘lsa-da, u salbiy taraflarga ham egadir. Eski sanoat va texnologiyalar almashtirilar ekan, ish o‘rinlari yo‘qotilishi mumkin. Bu eskirgan sanoat bilan bog‘liq avvalgi ish joylarining xususiyati tufayli ko‘chirilganlar uchun ishsizlik va qiyinchiliklarga olib kelishi turgan gap. Yangi ish o‘rinlari va sohalar paydo bo‘lishi uchun ham vaqt ketadi.

Ijodiy buzg‘unchilikning foydasi ham teng taqsimlanmasligi mumkin. Boylik va hokimiyat yangi bozorlarda muvaffaqiyatga erisha oladigan bir nechta shaxslar yoki kompaniyalar qo‘lida to‘planishi mumkin. Bu ko‘pincha hokimiyat, kapital yoki ta’sirga eng yaxshi kirish huquqiga ega bo‘lgan odamlar uchun sodir bo‘ladi. Muvaffaqiyat qozonganlar yana ijodiy vayronagarchilikka kirishish uchun kattaroqi imkoniyatlarga ega bo‘ladilar.

Ijodiy vayronkorlik jarayoni salbiy ekologik oqibatlarga ham olib kelishi mumkin. Yangi texnologiyalar va mahsulotlar kutilmagan ekologik ta’sirlarga ega bo‘lishi mumkin, ammo ular darhol ko‘rinmaydi va eski texnologiyalarni yangilari bilan almashtirish jarayoni ham ekologik xarajatlarga olib keladi. Ayrim innovatsiyalarning uzoq muddatli oqibatlarini ko‘rish uchun yetarlicha dalillar to‘planishiga ba’zan yillar ketishi mumkin.

Ijodiy vayronkorlikka misollar

Tarixdagi ijodiy vayronagarchiliklarga Genri Fordning yig‘ish liniyasi va u avtomobilsozlik sanoatida qanday inqilob qilganini misol qilish mumkin. Biroq, bu eski bozorlarni ham siqib chiqardi va ko‘plab ishchilarni ishdan bo‘shatishga majbur qildi.

Internet, ehtimol, nafaqat chakana savdo xodimlari va ularning ish beruvchilari, balki bank kassirlari, kotiblar va sayohat agentlari ham mag‘lub bo‘lgan ijodiy vayronagarchilikning eng keng qamrovli namunasidir. Mobil internet taksi haydovchilaridan tortib xarita tuzuvchilargacha ko‘plab mag‘lublarni keltirib chiqardi.

G‘oliblar, dasturchilarning aniq misolidan tashqari, xuddi shunday ko‘p bo‘lishi mumkin. Internet ko‘ngilochar industriyani ag‘dar-to‘ntar qilib yubordi, ammo uning ijodiy iste’dod va mahsulotga bo‘lgan ehtiyoji avvalgidek yoki ko‘proqligicha qolmoqda. Internet ko‘plab kichik bizneslarni yo‘q qildi, lekin ko‘plab yangilarini yaratdi.

Shumpeter ta’kidlaganidek, evolyutsion jarayon yaxshilanish va innovatsiyalarni qo’llab-quvvatlaydi va resurslarni tashkil etishning samarasiz usullarini ag’dar-to’ntar qiladi. Trend chizig‘i taraqqiyot, o‘sish va umuman turmush darajasining yuqoriligi tomon yo‘naltirilgan.

Nima uchun ijodiy vayron qilish yaxshi narsa?

Ijodiy buzg‘unchilik qisqa muddatli qiyinchiliklar va ish joylarini yo‘qotishga olib kelishi mumkin bo‘lsa-da, u odatda uzoq muddatli iqtisodiy o‘sish va taraqqiyot uchun ijobiy kuch sifatida ko‘riladi. Ijodiy vayronagarchilik iqtisodiy o‘sishning asosiy harakatlantiruvchi kuchi bo‘lgan innovatsiyalar tomonidan boshqariladi.  Ijodiy buzg‘unchilik raqobatni rag‘batlantiradi, bu esa narxlarni past va sifatni yuqori ushlab turishga yordam beradi. Nihoyat, bu monopoliyalarni yo‘q qilish va eskirgan sanoat yoki texnologiyalarga bog‘liqlikni kamaytirish orqali iqtisodiyotning yanada barqaror bo‘lishiga yordam berishi mumkin.

Ijodiy vayronagarchilikdan nimalar kelib chiqadi?

Ijodiy buzg‘unchilik ilgari mavjud bo‘lmagan mutlaqo yangi sanoat tarmoqlarini vujudga keltirishi mumkin. Masalan, internetning yuksalishi elektron tijorat, ijtimoiy tarmoqlar va raqamli marketing kabi yangi sohalarni yaratdi. Shuningdek, mavjud mahsulot va xizmatlar o‘rnini yangi innovatsiyalar egallaydi, bu esa yangi biznes modellariga olib kelishi mumkin. Nihoyat, yuqorida aytib o‘tilgan har bir band yangi ish o‘rinlari yoki bandlik sohalariga olib kelishi mumkin.

Ijodiy vayronagarchilik iqtisodiyot va bozorlarning qaysi sohalarini tavsiflash uchun ishlatiladi?

Ijodiy buzg‘unchilik deyarli har qanday tarmoq doirasida sodir bo‘lishi mumkin, bu mavjud kompaniyalarning barbod bo‘lishiga va yangilarining paydo bo‘lishiga olib keladi. Keyinchalik bu alohida mahsulot va xizmatlar kabi quyi darajada sodir bo‘lishi mumkin, bu esa mavjud mahsulot va xizmatlarning yangilari bilan almashtirilishiga olib keladi. Qo‘shimcha ravishda, bularning barchasi ish o‘rinlari va bandlikka ta’sir qiladi. Sodda qilib aytganda, barcha tarmoqlar, bozorlar va sohalar innovatsiyalarga duchor bo‘ladi va ular ijodiy vayronagarchilikning obyekti bo‘lishi mumkin.

Ijodiy vayronagarchilikning zamonaviy namunalari qaysilar?

Apple’ning tez-tez chiqariladigan mahsulotlarini ko‘rib chiqsak. Kompaniya zarur deb topsa, yangi gadjetlar, apparat yoki dasturiy ta’minotni chiqaradi, ular odatda oldingi takliflarning o‘rnini egallaydi. Bu Apple’ning uzoq muddatli foyda olish uchun innovatsion, yangi yechimlarni o‘ylab topish uchun eski mahsulotlarini yaroqsiz holga keltiradigan ijodiy vayronagarchilikka misol bo‘la oladi.

Asosiy xulosa

Kreativ destruksiya - bu iqtisodchi Jozef Shumpeter tomonidan kiritilgan tushuncha bo‘lib, u mavjud iqtisodiy tuzilmalarning, masalan, sanoat, firmalar va ish o‘rinlarining yo‘q qilinishiga olib keladigan innovatsiya va texnologik o‘zgarish jarayonini anglatadi. Bu vayronagarchilik yangi tuzilmalarning paydo bo‘lishiga yo‘l ochadi va shu bilan uzoq muddatli iqtisodiy o‘sish va taraqqiyotni ta’minlaydi. Qisqa muddatli salbiy ta’sirlarga qaramasdan, ijodiy vayronagarchilik uzoq muddatli ijobiy natijalarga ega.

Tarjimon: Zufarbek Xalilov

Iqtisodiyot Bo'limi Lideri: Xojiakbar Tursunmuhammatov

Manba: Investopedia