Aylanma Iqtisodiyot

Aylanma Iqtisodiyot

Tze Ni Yeoh tomonidan yozilgan

Barqaror, qayta tiklanadigan va aylanma biznes modellari shunchaki axloqiy tanlov emas,

balki innovatsiya va rivojlanishning yangi chegarasidir. Xo’sh, aylanma iqtisodiyot o’zi nima

va undan korxonalar qanday foyda olishi mumkin?

Bugungi kunda biz qaysidir ma’noda isrofgarchilikda yashayapmiz. Bu iqtisodiyotimiz

maksimal darajada qulaylik va arzonlik bilan ehtiyoj va xohishlarimizni qondirishga

yo‘naltirilgan. Lekin Iqtisodiyotning boshlanishi bo‘lgan Sanoat inqilobi ommaviy ishlab

chiqarish uchun xomashyo oqimini oshirishga qaratilgan edi ya’ni ko‘proq olib, ko‘proq

sotish, arzonroq va tezroq sotish va uzoqroq bozorlarni qamrab olish maqsad qilingan edi.

Biroq, bu yo‘l endi ekologik ham, iqtisodiy ham barqaror emas. Insoniyat iste’moli hozirda

Yerdan olinadigan resurslardan 1,7 baravar ko‘proqni tashkil etadi. Shuning uchun ham biz

bizneslarni ekologik chegaralarga mos ravishda ishlab chiqarish va biznes modellarini

tubdan o‘zgartirish uchun iqtisodiy asos yaratishga ko‘proq e’tibor qaratishimiz kerak.

Aylanma Iqtisodiyot Imkoniyatlari

Aylanma iqtisodiyot uchta asosiy tamoyil bilan ta'riflanadi: chiqindilar va ifloslanishni

yo‘q qilish, mahsulotlar va materiallarni qayta ishlatishda davom etish, va tabiiy

tizimlarni qayta tiklash. Aylanma biznes modellariga asoslangan mahsulot va xizmatlar

(masalan, xizmat sifatida mahsulot ulash platformalari, resurslarni tiklash va qayta ishlash)

resurs iste’molini talablardan ajratib, mahsulot samaradorligini oshirishni maqsad qiladi.

Xizmatga yo‘naltirilgan modellar, masalan, Filipning aylanma yoritgichi yorug‘lik

mahsulotlarini emas, balki yoritishni xizmat sifatida sotadi. Kompaniya mijozlarga

mahsulotni mulk qilib berish o'rniga, xizmat ko‘rsatish va texnik xizmat ko‘rsatish

shartnomasini taklif qiladi. Bu mijozlarga barqaror va sifatli yoritish kafolatini beradi va

ularni singan chiroqlarni almashtirish va yo‘q qilish kabi qiyinchiliklardan ozod qiladi. Ishlab

chiqaruvchi esa singan uskunalarni qaytarib olishdan foyda ko‘radi, ular esa qayta ishlash

va tuzilishini demontaj qilish uchun maxsus tayyorlangan bo‘lib, bu qayta ishlash va

qayta foydalanish imkoniyatlarini maksimal darajaga yetkazadi. Bu esa singan chiroqlarni

umumiy chiqindi idishlariga tashlash yoki undan ham yomoni, mahalliy chiqindi oqimlariga

ketishidan himoya qiladi, bu esa ekologik zarar keltirishi mumkin.

Resursni tejash kompaniyalar uchun katta iqtisodiy foyda keltirishi va cheklangan tabiiy

resurslarga bo‘lgan bog‘liqlikni kamaytirishi mumkin. Masalan, Walmart qadoqlashni

kamaytirish va yuk mashinalarining yo‘nalishini o‘zgartirish orqali 200 million dollar tejagan

va bir vaqtning o‘zida ko‘proq mahsulot sotishga erishgan. Plastmassalar bilan bog‘liq

chiqindilarni boshqarishning innovatsion usullari ham kompaniyaga chiqindilarni ko‘milishiga

ketadigan millionlab xarajatlarni tejashga yordam bergan.

Aylanma iqtisodiyotda strategik joylashuv

Aylanma iqtisodiyot imkoniyatlari mavjud tartibni qayta ko‘rib chiqishni va qayta tasavvur

qilishni talab qiladi. An’anaviy fikrlash odamlar va sayyoramizni yanada xavf ostiga qo‘yadi.

Quyidagi asosiy tamoyillar kompaniyalarni aylanma iqtisodiyot tamoyillari bilan moslashtirish

uchun yo‘l ochib berishi mumkin:

Uzoq muddatli fikrlash: qisqa muddatli moliyaviy natijalarni ta’minlashga bo‘lgan bosim

kompaniyaning uzoq muddatli qiymat yaratish imkoniyatini pasaytirishi mumkin. Tadqiqotlar

shuni ko‘rsatadiki, joriy daromad va foyda ko‘rsatkichlarini bajarishga majbur bo‘lgan

menejerlar o‘lchash qiyin, ammo muhim ko‘nikmalarni rivojlantirish uchun sarmoyalarni

e'tibordan chetda qoldirishlari mumkin. Shunday qilib, agar biz biznes modellarni qayta

tasavvur qilishni ko‘rib chiqsak, masalan, teskari logistika tizimini yaratish bu dastlab yuqori

sarmoyani talab qilishi mumkin, lekin bir necha yil ichida yaxshi natijaga olib kelishi mumkin.

Biroq, uzoq muddatli sarmoya kiritishga tayyor bo‘lgan kompaniyalar uzoq muddatda sezilarli

darajada xarajatlarni kamaytirishlari yoki hatto o‘z raqobatchilaridan oldinroq ekologik

talablarni bajarishlari mumkin.

Logistikani yaxshilash: Logistika aylanma tizimlarning asosiy yordamchisi bo‘lib, bu ishlab

chiqarishning turli bosqichlari (masalan, yig‘ish, saqlash, tashish) bilan bog‘liq bir qator

ta’minot zanjiri boshqaruvi amaliyotlari va strategiyalarini o‘z ichiga oladi. Logistika mahsulot

yoki xom ashyoning iqtisodiy va ekologik izini kuzatishga, qayta ishlatish va qayta ishlash

tamoyillarini amalga oshirishga yordam beradi. Mahsulotlar o‘z hayot siklini tugatganida

xavfsiz tarzda qayta ishlatish, qayta ishlash yoki yo‘q qilishni ta’minlash uchun teskari

logistika tizimini yaratish zarur. Logistikani yaxshi yo‘lga qo‘ygan kompaniyalar resurslarni

qaytarib olish, ta'sirni o‘lchash va natijalarni investorlar va iste’molchilarga yetkazishda

yaxshiroq imkoniyatga ega bo‘ladi.

Hamkorlik qilish: Aylanma iqtisodiyotni yaratish uchun tizimli yondashuv kerak. Misol

uchun, plastik qadoqlashni olib ko‘raylik. Ko‘p hollarda yuqori darajadagi qayta ishlash

darajalariga erishish uchun ishlab chiqaruvchilar, qayta ishlovchilar, hukumat va

iste’molchilar uyushmalari kiruvchi mas’uliyat tashkilotlarini yaratish maqsadga muvofiqdir.

Bunday tashkilotlar qiymat zanjiri bo‘ylab strategik qarorlarni etkazish, moliyalashtirish va

samarali amalga oshirish imkonini beradi. Misol uchun, kengaytirilgan ishlab chiqaruvchi

mas’uliyati tizimlari ishlab chiqaruvchilarni ko‘proq qayta ishlanadigan mahsulotlar yaratish

uchun yuqori dizayn me’yorlarini (masalan, mono-materialli qadoqlar, demontaj qilish uchun

qulay dizaynlar) joriy qilishga undaydi. Ammo bu jarayon mahsulotning qayta ishlanishini

kafolatlamaydi. Iste’molchi hali ham o‘z chiqindilarini ajratib (masalan, organik va noorganik

chiqindilarni ajratib), kerakli qayta ishlash markaziga yetkazishi kerak. Bu yerda hukumat

yoki jamoatchilik tashkilotlari yordam beradi. Ushbu jarayon orqali yig‘ilgan mablag‘ esa

qayta ishlovchilar, qayta foydalanish mumkin bo‘lgan qadoqlash startaplari kabi aylanma

bizneslarga investitsiya qilish imkonini beradi.

Tan olish kerakki, aylanma iqtisodiyotga o'tish oson kechmaydi, ammo aylanma biznes

modellarini qurish uchun bilimga sarmoya kiritishga tayyor bo‘lgan kompaniyalar o‘z

raqobatchilaridan o‘zib ketishlari mumkin. Shu yo‘l bilan ular iste’molchilar va investorlarning

e’tiborini qozonadi va qattiq ekologik talablar bajarilmagan taqdirda boshqa kompaniyalar

o‘zgarishlarga duchor bo‘ladi va atrof-muhit va chiqindilar inqirozida ortda qoladi.

Tarjimon: Malika Salimova

Iqtisodiyot bo'limi lideri: Xojiakbar Tursunmuhammatov

Manba:

https://www.sir.advancedleadership.harvard.edu/articles/embracing-the-economics-of-circularity