Imperializm nima?

Imperializm nima?

Mualliflar: Kimberli Amadeo va Mettyu R. Vebber
Yangilangan sana: 24-may, 2024
Tahrirlangan: Somer G. Anderson
Faktlarni tekshirgan: Rebeka Makkle

Ta’rif

Imperializm – bu davlatning o‘z qudratini boshqa hududlarga kengaytirishi yoki boshqa davlatning siyosati va iqtisodiyotini nazorat qilish siyosati yoki harakatidir. Bu bir davlat boshqa davlatlarni o‘ziga bo‘ysundiradigan va ularni o‘z nazorati ostiga oladigan iqtisodiy, siyosiy va ijtimoiy tizimni anglatadi. Imperializmning motivlari iqtisodiy, madaniy, siyosiy, ma'naviy va tadqiqotchilik nazorati kabi omillarni o‘z ichiga oladi.

Muhim faktlar

• Imperializm – bu mamlakat o‘z qudratini iqtisodiy yoki siyosiy foyda uchun boshqa hududlarga kengaytirganda sodir bo‘ladi.

• Imperializmning asosiy maqsadi resurslarni qo‘lga kiritish bo‘lib, ko‘pincha ekspluatatsiya va kuch ishlatish orqali amalga oshiriladi.

• Imperializmning motivlari iqtisodiy, madaniy, siyosiy, ma'naviy va tadqiqotchilik nazoratini o‘z ichiga oladi.

• Imperializm va mustamlakachilik yaqin bog‘liq tushunchalar, ammo agar bosib oluvchi davlat ko‘chmanchilar yubormasa, imperializm mustamlakachilikni o‘z ichiga olmasligi mumkin.

• AQSh tarixida imperializm katta rol o‘ynagan bo‘lib, iqtisodiyot va iqlim o‘zgarishlariga ta’sir ko‘rsatgan.

Imperializm qanday ishlaydi?

Imperializm bir mamlakat boshqa mamlakat ustidan turli nazorat usullari orqali hokimiyatni amalga oshirganda sodir bo‘ladi. Imperialistlar ko‘pincha o‘z iqtisodiy foydalari uchun zabt etilgan mamlakatning resurslaridan foydalanadilar. "Imperializm" so‘zi lotincha "imperium" so‘zidan olingan bo‘lib, bu "buyruq berish" degan ma'noni anglatadi. Imperializm ko‘pincha mustamlakachilik bilan bog‘lanadi, bu ham nazoratni anglatadi, lekin qo‘shimcha ravishda mustamlakachilikda imperial kuchlar mustamlakalarda yashash uchun ko‘chmanchilar yuboradi.

Imperialistlar iqtisodiyotni boylikning cheklangan miqdori bo‘lgan o‘yin sifatida ko‘radilar, ya'ni kimdir boylik orttirsa, boshqa kishi boylikdan mahrum bo‘lishi kerak, deb hisoblashadi. Imperialistlar, shuningdek, kuch bilan kengayish ijtimoiy darvinizm yoki "eng kuchlilarning omon qolishi" nazariyasi bilan asoslanishi mumkinligiga ishonadilar.

Imperializmning odatiy maqsadi imkon qadar ko‘proq resurslarni qo‘lga kiritishdir, ko‘pincha ekspluatatsiya va kuch bilan kengayish orqali amalga oshiriladi. Bu iqtisodiy tizim sifatida imperializm zabt etilgan mamlakatlar uchun ko‘pincha pul, mineral va madaniy boyliklarni olib chiqishga olib keladi.

Tarixchilar imperializm foydasini qo‘llab-quvvatlovchi dalillarni to‘rt turkumga ajratadilar:

• Iqtisodiy: Qo‘llab-quvvatlovchilar paxta, ipak, tamaki, oltin va yer kabi tovarlarni olish, shuningdek, savdo yo‘llariga kirish imkoniyatlarini ta’kidlaydilar.

• Madaniy: Bu motiv ba'zi guruhlarni boshqalardan ustunroq deb belgilaydi va ularni boshqalar ustidan hukmronlik qilishga munosib deb hisoblaydi.

• Siyosiy yoki strategik: Potensial tahdidlardan himoyalanish va o‘z kuchini o‘rnatish uchun davlatlar imkon qadar ko‘proq hududni nazorat qilishga intiladilar.

• Ma'naviy yoki diniy: Bu motiv odamlarni zulmli hukumat yoki din xavflaridan qutqarishni ta’kidlaydi, ko‘pincha boshqasini qabul qilishni o‘z ichiga oladi.

Ba'zi tarixchilar tadqiqotchilik imperializmini boshqa iqtisodiy motivlardan ajratadilar, bu yevropaliklarni yangi savdo yo‘llarini topishga va resurslardan foydalanishga undagan.

Imperializmning Misollari

Imperializmning "oltin davri" 19-asr bo‘lib, bu davrda Yevropa davlatlari butun dunyo bo‘ylab imperiyalarni egallab olishdi. Bu davrda Germaniya, Avstriya-Vengriya, Fransiya, Rossiya va Buyuk Britaniya o‘z boyliklarini oshirish uchun imperializmga tayanib harakat qildi.

1870-yildan 1900-yilgacha bo‘lgan davrda Yevropa davlatlari Afrikada va Osiyoda taxminan 9 million kvadrat mil hududni qo‘lga kiritdilar, bu esa dunyo yuzasining beshdan bir qismidir. Bu davrda taxminan 150 million kishi imperializm ta’siriga tushdi.

Bu imperiyalarning masshtabi juda keng edi. Avstriya-Vengriya imperiyasi Rossiya bilan chegaradosh bo‘lgan janubi-sharqiy Yevropadagi davlatlarni o‘z ichiga olgan. Germaniya imperiyasi o‘z ichiga Frantsiyaning Alsas va Lotaringiya hududlarini olgan bo‘lsa, Germaniya va Italiya imperiyalari Afrikadagi davlatlarni ham nazorat qilgan. Rossiya imperiyasi Sharqiy Yevropaning ko‘p qismini, jumladan, Serbiyani ham o‘z ichiga olgan. O‘sha davrda dunyodagi eng katta imperiya hisoblangan Britaniya imperiyasi Afrikada, Osiyoda va Amerikada davlatlarni nazorat qilgan. Frantsiya imperiyasi esa Vetnam va Shimoliy Afrikaning katta qismini o‘z ichiga olgan.

Imperializm bu kontekstdan tashqarida ham sodir bo‘lgan. AQSh o‘zini ko‘pincha imperial kuch sifatida ko‘rmasa-da, ba'zi tarixchilar bu taqqoslashni ilgari surgan. Masalan, 1823-yilda Monro Doktrinasi AQShning Amerika qit’asini Yevropa imperializmidan himoya qilishini e'lon qilgan va bu G‘arbiy yarim sharda AQShning davomli aralashuviga asos yaratgan.

AQSh Ispaniya-Amerika urushida Ispaniyaning G‘arbiy yarim shardagi mustamlakachilik imperiyasiga barham berish uchun kurash olib borgan. 1898-yilda Ispaniya Kubadagi da’volaridan voz kechgan va AQSh Guam hamda Puerto-Riko ustidan huquqlarni qo‘lga kiritgan. Bir necha yil o‘tib, AQSh Filippin milliychilarini mag‘lub etib, Filippinni da’vo qilgan. Ammo Filippin va Puerto-Rikoga bo‘lgan Amerika kengayishi mustamlakachilikni o‘z ichiga olmagan.

Imperializm va Mustamlakachilik

Ko‘pchilik "imperializm" va "mustamlakachilik" atamalarini bir-biriga o‘xshash deb hisoblaydi, ammo ular bir xil emas.

Mustamlakachilik – bu bir davlatning qaram hudud yoki xalq ustidan nazoratni amalga oshirishi bo‘lib, ko‘pincha chet elga ko‘chmanchilarni joylashtirishni o‘z ichiga oladi. Bu so‘z lotincha “colonus” so‘zidan olingan bo‘lib, "dehqon" degan ma'noni anglatadi. Ko‘chmanchilar mustamlaka qilingan davlatda doimiy yashashni rejalashtiradilar, ammo o‘z vatani bilan bog‘liqlikni saqlab qoladilar.

Yevropaliklar 19-asr oxirida Afrikada o‘z imperiyalarini kengaytirganlar, ammo u yerlarni to‘liq mustamlakachilik qilishni mo‘ljallamagan edilar. Shunga qaramay, imperializm Afrikaga juda katta zarar yetkazgan.

Imperializm esa bir davlatga boshqa davlat ustidan turli usullar orqali hokimiyatni amalga oshirish imkonini beradi. Bu mustamlakachilikni o‘z ichiga olmasligi mumkin, agar bosib oluvchi davlat ko‘chmanchilarni yubormasa.

Yevropaliklarning 19-asr oxirida Afrikadagi imperiyalarini kengaytirishi to‘liq mustamlakachilikka olib kelmagan bo‘lsa-da, bu imperializm Afrikaga yetkazgan zararlarni kamaytirmagan. Xuddi shunday, Amerika Qo‘shma Shtatlarining Filippin va Puerto-Rikoga bo‘lgan kengayishi ham mustamlakachilikni o‘z ichiga olmagan.

Imperializm va Merkantilizm

Merkantilizm – bu xalqaro savdoni tartibga solish orqali boylik yaratish va milliy qudratni kuchaytirishni qo‘llab-quvvatlovchi iqtisodiy nazariya. Bu nazariya savdo kamomadini kamaytirish va ortiqcha boylik yaratish uchun savdogarlar va hukumatning hamkorlikda ishlashini talab qiladi. Merkantilizm imperializmga o‘xshash bo‘lsa-da, ular bir xil emas.

Merkantilizmda hukumat savdogarlarni kuchaytirishga qaratilgan. U monopoliyalarni tashkil etadi, bizneslarga soliqlardan ozod etish huquqini beradi, ma'lum sohalarga pensiyalar taqdim etadi va import qilinadigan mahsulotlarga bojxona tariflarini qo‘llaydi. Xalqaro bizneslar esa xorijdagi kengayishdan kelib chiqqan boyliklarni o‘z hukumatlariga qaytaradilar. Mahalliy biznes soliqlari esa milliy o‘sish va siyosiy qudratni oshirishni moliyalashtiradi.

Izoh

Merkantilizm – bu iqtisodiy millatchilik shakli bo‘lib, mahalliy sanoatni himoya qiluvchi savdo siyosatlarini qo‘llab-quvvatlaydi.

Imperializm va Kapitalizm

Ba'zilar imperializmni kapitalizmning mahsuli deb hisoblaydilar. Ingliz tarixchisi J.A. Hobson kapitalistik jamiyatlar o‘z iqtisodiyotlari sotib olish imkoniyatidan ko‘proq mahsulot ishlab chiqaradi, deb yozgan, shuning uchun ular ushbu ortiqcha mahsulotni "o‘zlashtirish" uchun mustamlakalarga murojaat qilishgan.

Xuddi shunday, rus marksist faylasufi Vladimir Lenin imperializmni kapitalizmning so‘nggi bosqichi shakli deb ta’riflagan. Uning fikricha, kapitalizm kuchli monopoliyalarni yaratadi va ular koloniyalarni egallab olish, bozorlar, investitsion manbalar hamda oziq-ovqat va xomashyo resurslarini ta’minlash uchun qaramlikni yaratishga majbur bo‘ladi.

Boshqalar esa faqat kapitalizm imperializmga olib kelmaydi, deb hisoblaydilar. Bir nechta kapitalistik bo‘lmagan davlatlar ham imperializmni ko‘rsatgan. Masalan, kommunistik Xitoy 1951-yilda Tibetni o‘z resurslarini rivojlantirish uchun qo‘shib olgan va u yerga xitoylik ko‘ngillilarni ko‘chib borishga yuborgan. Shuningdek, Xitoy Afrikadagi mamlakatlardan tabiiy resurslarni chiqarib olish uchun milliardlab mablag‘ sarmoya qilgan, ammo ushbu hamkorlik mahalliy jamiyatlarni rivojlantirishga olib kelmagan.

Tez-tez so‘raladigan savollar (TSS)

Imperializmga misol keltirsangiz?
Imperializmga misol sifatida Fransiyaning 1800-yillarning o‘rtalaridan oxirigacha Vetnam ustidan nazoratini olishini ko‘rsatish mumkin. Boshqa misollarga Buyuk Britaniyaning 1900-yillarning boshlarida Hindiston, Avstraliya va Afrikadagi bir qancha davlatlar ustidan nazorat o‘rnatishi kiradi.

Qaysi davlatlar imperializmni qo‘llagan?
Imperializmni qo‘llagan davlatlar qatoriga Buyuk Britaniya, Fransiya, Germaniya, Ispaniya va AQSh kiradi. Afrikani va Osiyoni bo‘lib olish uchun Yevropa davlatlari o‘rtasidagi raqobat Birinchi Jahon Urushining asosiy sabablaridan biri edi.

Yangilandi: Xizer van der Hoop

Tarjimon: Oybek Umarjonov

Iqtisodiyot Bo'limi Lideri: Xojiakbar Tursunmuhammatov

Manba: The Balance