Ekologik iqtisodiyot

Ekologik iqtisodiyot. 

CFI Team tomonidan yozilgan

Ekologik iqtisodiyot bu — Iqtisodiyot va atrof-muhit o'rtasidagi munosabatlar bilan bog'liq bo'lgan iqtisodiyotning kichik sohasidir.

Ekologik iqtisodiyot nima? 

Ekologik iqtisodiyot, butun dunyo bo'ylab ekologik siyosatning iqtisodiy ta'sirini o'rganadigan  fandir. Uning asosiy e'tibori atrof-muhitni muhofaza qilishga, tabiiy resurslarni samarali taqsimlashga va muqobil ekologiya siyosatini yaratib, havoning ifloslanishi, suv sifati, zaharli moddalar, qattiq chiqindilar va global isish kabi muammolarga qarshi kurashishga qaratilgan.

Xulosalar. 

• Ekologik iqtisodiyot - bu iqtisodiy faoliyat natijasida atrof-muhitga yetkazilgan zararni qoplash va barqaror rivojlanishga intilish natijasida rivojlanayotgan fandir. 

• U ekologik siyosatni ishlab chiqish va ularni amalga oshirish bilan shug'ullanadi. 

• Ekologik iqtisodiyot tabiiy resurslarni samarasiz taqsimlanishi, bozorlarning kasotga uchrashi, salbiy tashqi ta'sirlar

      kabi bir qator masalalarni hal qilibgina qolmay, jamoat tovarlarini boshqarish bilan ham shug'ullanadi. 

Ekologik iqtisodiyotning kelib chiqishi 

Ekologik iqtisodning kelib chiqishi 1960-yillarga borib taqaladi, o'shanda sanoatlashuv, ayniqsa g'arbiy dunyoda( yevropa mamlakatlarida) jadal sur'atlarda rivojlanayotgan edi. Bu esa ifloslanishni ko'paytirdi va ifloslanish tobora ortib borayotgan tashvishga aylandi. Atrof-muhit ifloslanishining salbiy oqibatlari tufayli ekologik faollik ham ortib bordi. 

Ekologik iqtisodiyot mimalarni o'z ichiga oladi? 

Atrof-muhitni muhofaza qilish siyosatini ishlab chiqish va ularni amalga oshirishda ekologik iqtisodiyotning o'rni juda katta. Ekologik iqtisodiyotni o'rganishda uchta muhim savol tug'iladi: 

• Iqtisodiy va institutsional( tizim) masalalarda ekologik muammolarga nima sabab bo'ladi? Savolda bozorlarning kasotga uchrash kontseptsiyasi o'rganiladi, u ekologik tovarlar uchun yo'q yoki to'liq bo'lmagan bozorlar mavjudligiga asoslanadi, masalan, ifloslanmagan havo, toza atrof-muhit, manzarali tabiat va boshqalar; demak, atrof-muhit resurslarini samarali taqsimlash ehtimoli juda past. 

• Atrof-muhitning ifloslanishi va boshqa omillar orqali buzilishining pul qiymati, shuningdek, atrof-muhitga zarar yetkazishning oldini olish va yo'q qilish sohasidagi ishlanmalarning qiymati qanday?  O'lchash va baholash usullari atrof-muhit iqtisodiyotining muhim jihati hisoblanadi. 

• Atrof-muhit sifatini yaxshilash va atrof-muhitga yetkazilgan zararni oldini olish uchun iqtisodiy rag'batlantirish va ekologik siyosatni qanday qilib samarali ishlab chiqish mumkin? Iqtisodiy rag'batlantirish va ekologik siyosat va qoidalarni tanqidiy baholash ularning ko'zlangan maqsadlarga erishayotganligini aniqlash uchun juda muhimdir.

Atrof-muhit iqtisodiyoti quyidagi tushunchalarni o'z ichiga oladi: 

1. Barqaror rivojlanish 

Barqaror rivojlanish UNEP tomonidan "kelajak avlodlarning o'z ehtiyojlarini qondirish qobiliyatiga putur etkazmasdan hozirgi kun ehtiyojlarimizni qondirish" deb ta'riflangan. Konsepsiya barqaror rivojlanishni qo‘llab-quvvatlashda iqtisodiy rivojlanishning rolini tahlil qiladi. 

Barqaror rivojlanishning to'rtta asosiy komponenti iqtisodiy o'sish, atrof-muhitni muhofaza qilish, ijtimoiy tenglik va institutsional( Hukumat tizimlari) salohiyatdir. 

2. Bozor muvaffaqiyatsizligi 

Agar mukammal bozor faoliyati buzilgan bo'lsa, bozor muvaffaqiyatsizligi yuzaga keladi; demak, talab va taklif qonunlari uchun shartlar bajarilmaganligi sababli, bozor ma'lum bir narxda kam resurslarni samarali taqsimlay olmaydi . 

Bunga misol qilib, toza okeanlar kabi tabiat boyligi bo'lishi mumkin. Toza dengiz va okeanlarning qiymatini aniqlash qiyin va tozalik darajasiga qarab sotiladigan toza suv havzalari uchun bozorlar mavjud emas. Bu bozor muvaffaqiyatsizligining standart holati. 

3. Tashqi xususiyatlar 

Tashqi ta'sirlar - bu iqtisodiy faoliyatning tasodifiy oqibatlari bo'lib, u bevosita ishtirok etadigan odamlarga ta'sir qiladi. Tashqi omillar ham bozor muvaffaqiyatsizligining yana bir shaklidir. Ular salbiy yoki ijobiy bo'lishi mumkin. 

Salbiy tashqi ta'sir atrof-muhitga yoki to'g'ridan-to'g'ri jamoatchilikka zarar etkazadigan rejalashtirilmagan natijalarni keltirib chiqaradi. Masalan, sanoat ishlab chiqarishi orqali ifloslanish bo'lishi mumkin, bu esa iflos havo va suv va boshqa sog'liq uchun xafli holatlarni tug'diradi. Ifloslovchi sub'ektlar, garchi ularning faoliyati atrof-muhitga zarar etkazsa va atrofdagi jamiyatga salbiy ta'sir ko'rsatsa ham, ifloslanishni bartaraf etish uchun hech qanday xarajatlarni talab qilmasligi mumkin. 

Ijobiy tashqi ta'sir - bu uning paydo bo'lishiga bevosita aloqador bo'lmagan boshqa odamlar uchun foyda. Ijtimoiy tabiat bog'i jamiyatdan tashqarida joylashgan oila va do'stlarga tashrif buyuradigan va uning rivojlanishiga hissa qo'shmagan odamlarga foyda keltirishi mumkin. Iqtisodiy resursdan uning paydo bo'lishiga hissa qo'shmasdan foyda ko'radigan odamlar " erkin chavandozlar " deb ataladi. 

4. Baholash 

Baholash ekologik iqtisodiyotning muhim jihati hisoblanadi, chunki u atrof-muhit va tabiiy resurslardan foydalanish bilan bog'liq muammolarni hal qilishda turli xil yechimlarni baholashga yordam beradi. Ekologik resurslarni baholash murakkab jarayondir, chunki toza havo va ifloslanmagan tabiat kabi nomoddiy manfaatlarga qiymat berish qiyin. 

Ko'p foyda keltiradigan resurslarni qadrlash qiyin - masalan, tog'lar suv toshqini oldini olishi, go'zal go'zallikni ta'minlashi, daryo oqimini to'g'ridan-to'g'ri ta'minlashi va qishloq xo'jaligi uchun unumdor tuproqlarni ta'minlashi mumkin. 

Atrof-muhit resurslariga foydalanish va foydalanmaslik usullariga qarab qiymatlar berilishi mumkin. Iste'molchilar nima to'lashga tayyorligini kuzatish orqali foydalanilayotgan mahsulotga qiymat berish osonroq. 

“Foydalanish”( use) usulida imkoniyat tannarxini belgilash, almashtirish qiymati( biror mahsulotning o'rniga boshqasidan foydalansa qancha foyda va zarar keltirishi mumkin.)hedonik narxlash usullari qo'llanilishi mumkin. (Hedonik narxlash — bu iqtisodiy nazariya bo'lib, u mol yoki xizmatning qiymatini uning individual xususiyatlari yoki xususiyatlariga bo'lib baholaydi. Ushbu yondashuv ko'plab atributlarga ega bo'lgan tovarlar, masalan, ko'chmas mulk narxini aniqlashda keng qo'llaniladi. Bu yerda joylashuv, o'lcham, qulayliklar va mahalla xususiyatlari kabi omillar umumiy narxga ta'sir qilishi mumkin.) Shartli baholash usuli “foydalanmaslik”( non-use) usuli uchun iste’molchilar foydalanmayotgan yoki yoqtirmaydigan mahsulot uchun nima to‘lashga tayyorligini o‘lchash orqali qo‘llaniladi. 

5. Xarajat-foyda tahlili 

Xarajat-foyda tahlili (CBA) siyosatdan kelib chiqadigan harajatlarni qabul qilingan foyda bilan solishtirishni o'z ichiga oladi. Shunday qilib, eng yaxshi siyosat - bu xarajatlardan ko'ra ko'proq foyda keltiradigan siyosatdir. 

CBA( Xarajat-foyda tahlili ) holatga hech qanday o'zgartirish kiritilmaydigan asosiy siyosatdan boshlanadi. Qabul qilingan xarajatlar va foydalar amalga oshirilishi kutilayotgan vaqti tanlanadi. Imtiyozlar inson farovonligi yaxshilaydigan va xarajatlar inson farovonligini buzadigan  holatlardir. 

Pulning vaqt qiymatini hisobga olish uchun, kelajakda amalga oshiriladigan xarajatlar va foydalarni baholashda chegirma koeffitsientidan foydalanamiz.( Chegirma koeffitsienti – bu kelajakdagi naqd pul oqimlarini hozirgi qiymatga aylantirish uchun ishlatiladigan raqamdir. U pulning vaqt qiymatini aks ettiradi, ya'ni ma'lum bir miqdordagi pul bugun kelajakdagi shu miqdordagi puldan ko'proq qiymatga ega, chunki u o'zining potentsial daromad olish qobiliyatiga ega.) Foydalar qo'shimcha daromad, yaxshiroq turmush sifati, toza suvga taminoti va go'zal plyajlar kabi narsalarni o'z ichiga olishi mumkin. Boshqa tomondan, xarajatlar yo'qotilgan imkoniyatlar, ichki va tashqi xarajatlar hamda tashqi ta'sirlarni o'z ichiga olishi mumkin.

Tarjimon: Qurbonov Shamshodbek

Iqtisodiyot Bo'limi Lideri: Xojiakbar Tursunmuhammatov

Manba: CFI