Raqamli Iqtisodiyot va Uning Tarkibiy Qismlari

Raqamli Iqtisodiyot va Uning Tarkibiy Qismlari: Qisqa Ko‘rib Chiqish va Tavsiyalar

Oliver Nguyen

Annotatsiya

"Raqamli iqtisodiyot" atamasi, pul ishlash maqsadida, axborot texnologiyalaridan foydalanib, mahsulot va xizmatlarni yaratish, moslashtirish, sotish va iste'mol qilish jarayonini anglatadi. So‘nggi yillarda raqamli iqtisodiyot bo‘yicha bir qator tadqiqot yo‘nalishlari, jumladan, raqamli bank, elektron tijorat, virtual ta’lim, smartfon ilovalari va hamkorlik platformalari o‘rganildi. Oxirgi o‘n yilliklarda biz yashayotgan dunyo ko‘plab jihatlarda izchil o‘zgarib kelmoqda. Bu o‘zgarishlarning asosiy omillaridan biri Raqamli inqilob bo‘lib, bu jarayonning asosiy harakatlantiruvchi kuchlaridan biridir. Raqamli transformatsiyaning maqsadi Internetda noyob yangiliklar izlash emas, balki hozirgi faoliyatlarni eng yangi texnologiyalar orqali samarali va oqilona bajarishdir, deyish to‘g‘riroq bo‘ladi. Raqamli texnologiyalar tufayli ko‘plab mamlakatlar o‘z raqobatbardoshligini oshirish va iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantirish imkoniyatiga ega bo‘lishmoqda. Raqamli iqtisodiyot deganda, har kuni milliardlab onlayn aloqalar orqali odamlar, biznes, qurilmalar, ma'lumotlar va jarayonlar o‘rtasida vujudga keladigan iqtisodiy faoliyat tushuniladi. Raqamli iqtisodiyotning asosiy tarkibiy qismlaridan biri bu gipertarmoqlanishdir, ya’ni odamlar, tashkilotlar va qurilmalarning Internet, mobil texnologiyalar va narsalar Interneti (IoT) tufayli bir-biriga tobora ko‘proq bog‘lanib borishidir. Raqamli iqtisodiyot shakllanib, biznesning qanday tashkil etilishi, qanday o‘zaro munosabatda bo‘lishi, iste'molchilarga xizmatlar, ma'lumot va mahsulotlarni taqdim etish borasidagi an’anaviy tasavvurlarni o‘zgartirmoqda.

Kalit so‘zlar: Raqamli iqtisodiy rivojlanish, raqamlashtirish va iqtisodiy ta’sir, raqobatbardoshlik uchun raqamlashtirish, Iqtisodiyot va raqamli yo‘l.

Kirish 

"Internet of Things", sun’iy intellekt (SI), virtual reallik, blokcheyn, avtonom avtomobillar va boshqa ko‘plab texnologiyalar raqamli iqtisodiyotning kelgusida o‘sishiga katta hissa qo‘shishi kutilmoqda. Bu texnologiyalarning ko‘plab afzalliklari mavjud, shulardan bir nechtasini alohida ta’kidlamoqchiman. Shunday qilib, iste’molchilar endi faqat ishlab chiqaruvchilar va biznes egalaridan emas, balki forumlar va sharhlar orqali boshqa iste’molchilardan ham ma’lumot olishi mumkin, bu esa ularga kelajakda ongli ravishda xarid qilish qarorlarini qabul qilish imkonini beradi.

Raqamli iqtisodiyot va internet iqtisodiyoti o‘rtasidagi farq nima?

Raqamli iqtisodiyot ilk bor paydo bo‘lganida, u ba’zan Internet iqtisodiyoti, yangi iqtisodiyot yoki veb-iqtisodiyot deb atalgan. U asosan Internet orqali bog‘lanishga tayanishi tufayli Internet iqtisodiyoti deb ham atalgan. Bu bog‘lanish, uning omon qolishi uchun Internetning zaruriyligi bilan izohlanadi.

Shubhasiz, raqamli iqtisodiyot internet iqtisodiyotiga nisbatan ancha rivojlangan va murakkabdir. Ko‘pgina iqtisodchilar va biznes rahbarlari raqamli iqtisodiyotda ko‘proq murakkablik va rivojlanganlik mavjud deb hisoblaydilar. Shuning uchun, raqamli iqtisodiyotni iqtisodiy faoliyat nuqtai nazaridan aniqlash muhimdir. Chunki internetdan iqtisodiy faoliyatda olinadigan qiymat mavjud.

Hozirgi kunda biz raqamli iqtisodiyot uchinchi sanoat inqilobidan to‘rtinchi sanoat inqilobigacha bo‘lgan o‘zgarishlarni aks ettirayotgan davrda yashayapmiz va bu o‘zgarishlar jarayonining o‘rtasida turibmiz. Uchinchi sanoat inqilobi, ya'ni raqamli inqilob, raqamli texnologiyalarni rivojlanishi natijasida analog elektronika va mexanik qurilmalardan raqamli qurilmalarga o‘tishni anglatadi. Bu texnologiyalar ba’zan raqamli inqilob deb ham ataladi. Bu o‘zgarishlar jamiyatda ham muhim o‘zgarishlarga olib kelmoqda. Raqamli inqilobning to‘rtinchi sanoat inqilobiga katta hissa qo‘shganini inkor etish qiyin. Hozirgi texnologiyalar ham xuddi ilgari bo‘lgani kabi jismoniy va kiber dunyo o‘rtasidagi farqni kamaytirmoqda.

Raqamli inqilobning ta’siri

Raqamli inqilob qishloq xo‘jaligida quyidagi ta’sirlarni keltirib chiqaradi, bu kelajakda fermerlik samaradorligi va daromadiga ta’sir qilishi mumkin:

• Texnologik aralashuvlar natijasida fermerlar endi hosil va tuproq sharoitlarini ishlab chiqarishning turli bosqichlarida samarali, tejamkor va qulay tarzda kuzatish, baholash va tahlil qilish imkoniyatiga ega bo‘ldilar. Yuqoridagi foydalarni olish uchun masofadan turib kuzatish, yer sensori, uchuvchisiz havo suratga olish, bozor tahlili va boshqa bir qator usullar qo‘llaniladi. Shubhasiz, bu raqamli texnologiyalarning qo‘llanilishi fermer xo‘jaliklarining samaradorligini va fermerlarning daromadini oshirishga yordam beradi.

• Potentsial muammolarni samarali hal qilishning birinchi bosqichi ularni erta bosqichda aniqlashdir. Bu bizga ularni o‘z vaqtida hal qilish imkonini beradi. O‘z vaqtida choralar ko‘rish kelajakda muammolar paydo bo‘lishining oldini olishga yordam beradi. Shu bilan birga, bu jarayon mavjud dastlabki dalillarga asoslanadi, ular muammolarni aniqlash va ushbu muammolarni mavjud dastlabki ma'lumotlarga asoslanib imkon qadar tezroq hal qilish uchun asos bo‘lib xizmat qilishi mumkin.

• Yaqin kelajakda raqamli Osiyoning ta'siri bozor narxlarini yaxshilash va tranzaksiya xarajatlarini kamaytirish orqali bozorda sezilarli ta'sir ko'rsatishi kutilmoqda. Bu, albatta, shubhasizdir. Tranzaksiya xarajatlarining pastligi va yaxshilangan bozor narxlari bunga sabab bo‘lib xizmat qiladi. Internet orqali mamlakatning har bir burchagi bilan bog'lanish imkoniyati tufayli mamlakatdagi har bir fermer doimiy ravishda barcha hududlarga kirish imkoniyatiga ega bo‘ldi. Ular bu orqali doimiy ravishda bozor yangiliklaridan xabardor bo‘lib turadilar. Natijada, fermerlar vositachilarga ko‘p pul sarflamasdan tejash imkoniyatiga ega bo‘ladilar va shu bilan xarajatlarini kamaytiradilar. Shuningdek, bu ularga o‘z daromadlarini oshirish imkoniyatini ham yaratadi.

• Sun'iy intellekt/mashina o‘qitish (SI/MO’) algoritmlari kelajakda yanada rivojlanib borishi bilan, ular bizneslarga real vaqt rejimida foydali tahlillar taqdim etishi osonlashadi. Bu texnologiya fermerlarga hosilni oshirish, zararkunandalarga qarshi kurashish, foydali ma'lumotlar taqdim etish, tuproq tahlillarini amalga oshirish va shu orqali ularning ish yukini kamaytirishda yordam berishi kutilmoqda.

• Blokcheyn texnologiyasidan foydalanish orqali ko‘plab afzalliklarga erishish mumkin, jumladan, fermer xo‘jaliklari va zaxiralar haqida ishonchli va aniqligi kafolatlangan ma’lumotlar, tez va xavfsiz tranzaksiyalar hamda oziq-ovqatni kuzatish imkoniyati. Fermerlar uchun endi muhim ma'lumotlarni kundalik ishlarini bajarish uchun hujjatlar yoki fayllarga ishonish zarurati yo‘q. Bu raqamli Osiyo inqilobining asosiy yo‘nalishlaridan biri bo‘lishi kerak.

• Raqamli texnologiyalardan foydalanish hukumatga mavjud siyosatlar va islohotlarning samaradorligi va foydasini oshirishga yordam berishi mumkin. Yaxshi iqtisodiy o‘sishga erishish uchun siyosatlarning samaradorligi va foydaliligini oshirishimiz kerak. Bunga misol sifatida keng ko‘lamli qishloq xo‘jaligi faoliyatini yuqori sifatli va bepul mavjud bo‘lgan sun’iy yo‘ldosh tasvirlari yordamida kuzatish imkoniyatini keltirish mumkin. Shu orqali hukumat kelajakda fermerlarni ularning samaradorligi va atrof-muhitni himoya qilishdagi harakatlariga qarab rag'batlantirish yoki jarimaga tortishga qaratilgan yanada aniq siyosatga o‘tishi mumkin. Bu esa hukumatga fermerlarning atrof-muhitni himoya qilishdagi faoliyatiga qarab ularga to‘lovlarni amalga oshirishga imkon beradi.

• Qishloq xo‘jaligi subsidiyalarini to‘g‘ridan-to‘g‘ri naqd pul tizimi bilan almashtirish orqali raqamli Osiyo ko‘proq ehtiyojmand va kam ta'minlangan fermerlarga yetib borishi mumkin bo‘ladi. Bu esa qishloq xo‘jaligi samaradorligini oshirish bilan birga, fermerlarning qarz miqdorini kamaytirishga olib keladi.

• Mobil pullardan foydalanish tufayli qishloq hududlaridagi mijozlar uchun ko‘plab imkoniyatlar paydo bo‘ldi. Endilikda fermerlar jamg‘armalarni qo‘llab-quvvatlash va kredit olish uchun raqamli kanallar orqali kredit olish imkoniyatiga ega. Bu ularga past sifatli bank infratuzilmasi va unga bog‘liq xarajatlardan qochishga yordam beradi. Bu onlayn bankingning fermer xo‘jaliklari samaradorligi va fermerlarning daromadlariga qo‘shgan hissasining bir ko‘rinishidir.

• Xususiy sektor yetkazib beruvchilarini bozor bilan bog'lash orqali raqamli texnologiyalar oxir-oqibat qishloq xo‘jaligi va oziq-ovqat mahsulotlari savdosini qo‘llab-quvvatlashi mumkin. Shuningdek, ular hukumat uchun standartlarni samaraliroq kuzatish va bajarilishini nazorat qilishda foydali vosita bo‘lishi mumkin. Yaxshilangan sifat nazorati tizimi tez buziladigan mahsulotlar uchun tezkor yetkazib berish vaqtini ta'minlashi, ularning harakatini yaxshilashi va chegaralardan tez va samarali o‘tishini ta'minlash uchun zarur bo‘lgan jarayonlarni optimallashtirishi mumkin.

Tavsiyalar

Raqamli iqtisodiyot tufayli iqtisodiyotning bir qancha tarmoqlari o‘zgarishga yuz tutmoqda. So‘nggi yillarda qishloq xo‘jaligi sektori texnologik innovatsiyalardan foyda ko‘ra boshladi. Mobil ilovalar yordamida fermerlar hosil sifati, tuproq va sug‘orish haqida real vaqt rejimida ma’lumot oladi, bu esa ularga kelajakda hosilni boshqarish bo‘yicha to‘g‘ri qarorlar qabul qilish imkonini beradi.

Ba’zi tashkilotlar va shaxslar texnologiyadan faqat mavjud vazifalarni kompyuterlarda bajarish uchun foydalanishi mumkin bo‘lsa-da, raqamli iqtisodiyot bundan ancha rivojlangan. Bu shunchaki avval qo‘lda bajarilgan ishlarni kompyuter yordamida bajarish yoki avtomatlashtirilmagan analog qurilmalar yordamida ishlashdan iborat emas. Raqamli iqtisodiyot tashkilotlar va shaxslarga o‘z vazifalarini avvalgi davrlarga nisbatan yaxshiroq, tezroq va boshqacha usulda bajarish imkonini beradi.

Raqamli iqtisodiyot katta o‘zgarishlar keltirdi. So‘nggi yillarda yangi kompaniyalar va o‘zaro munosabatlarning yangi usullari paydo bo‘ldi. Ammo, ko‘plab kompaniyalar va sanoatlar o‘z faoliyatini o‘zgartirish uchun texnologiyalardan foydalanmagan holda, sotuvlarining pasayishi, bozor ulushining qisqarishi yoki hatto to‘liq tanazzulga uchradi. Masalan, Blockbuster kabi kontent ijarasi do‘konlari striming texnologiyalarini tezda qabul qilmagani uchun yopildi. Shu bilan birga, taksi sanoati Uber va Lyft bilan raqobatlashishda qiynalmoqda, chunki ular xizmatlarini qulayroq taklif qilishmoqda. Smartfonlar va ijtimoiy media platformalari film va fotoalbomlarni almashtirganida, Kodak kabi raqamli format va onlayn almashish platformalariga o‘tmagan kamera uskunalari kompaniyalari o‘z mahsulot takliflarini qisqartirishga majbur bo‘ldi.

Shunday qilib, bu atama ko‘plab kontekstlarda texnologiyalardan foydalangan holda yangi vazifalarni bajarish uchun qo‘llanilmoqda. Bu texnologiyalar rivojlanishi tufayli ilgari mumkin bo‘lmagan faoliyatlarga kirishish imkonini beradi. Raqamli transformatsiya orqali mavjud subyektlar o‘z qobiliyatlarini yaxshilash, ishlarni boshqacha va yangi usulda bajarish hamda o‘z samaradorliklarini oshirish imkoniyatiga ega ekanliklarini ifodalovchi bir nechta atamalar mavjud.

Xulosa

Raqamli iqtisodiyot ko‘plab elementlarni o‘z ichiga oladi, raqamlashtirish va avtomatlashtirish esa shulardan faqat ikkitasi. An’anaviy paradigmadan farqli o‘laroq, ushbu yangi paradigma bitta texnologiya platformasiga emas, balki bir nechta ilg‘or texnologiyalarga tayanadi. Ushbu jarayonda gipertarmoqlanish, narsalar Interneti (IoT), katta ma'lumotlar, rivojlangan tahlil, simsiz tarmoqlar, mobil qurilmalar va ijtimoiy media kabi ko‘plab texnologiyalar va platformalar qo‘llaniladi. Raqamli iqtisodiyot doirasida ushbu texnologiyalar kombinatsiyasi an’anaviy almashinuvlarni qayta ishlash va yangi almashinuvlarni yaratishga xizmat qilmoqda. Ushbu texnologiyalarni qo‘llash jarayonga shunday ta’sir ko‘rsatmoqda. Ularni qo‘llash usuli va vazifasiga qarab, texnologiyalarni alohida yoki birgalikda ishlatish mumkin.

Har qanday tashkilot uchun, u foyda keltiruvchi kompaniya bo‘ladimi, sog‘liqni saqlash tizimi kabi xizmat ko‘rsatuvchi subyekt yoki nodavlat tashkilot yoki davlat instituti bo‘ladimi, kelajakda raqobatbardosh bo‘lib qolish uchun innovatsion fikrlashga ega xodimlar va yetakchilar bo‘lishi zarur. Bu ularga IoT va bashoratli tahlil kabi bugungi kunda rivojlanayotgan texnologiyalardan foydalanish imkonini beradi. Shu orqali ular mavjud mijozlar bilan yaxshiroq bog‘lana olishlari, tezroq javob berishlari, hamda mijozlarga xizmat ko‘rsatishda samaraliroq va tezkorroq bo‘lishlari mumkin. Shuningdek, ular raqamli iqtisodiyot rivojlanishda davom etayotgan bir paytda ortda qolmaslik uchun yangi texnologiyalarni qanday foydalanish yoki rivojlantirish bo‘yicha eng yaxshi usullarni o‘rganishga tayyor bo‘lishlari kerak.

Tarjimon: Oybek Umarjonov

Iqtisodiyot Bo'limi Lideri: Xojiakbar Tursunmuhammatov

Manba: MPRA