Tabiiy bo'shliqlar va miya.

Tabiiy bo'shliqlar miyani qanday tarbiyalaydi?

Tasavvur qiling-a, siz go'zal o'rmonda sayr qilyapsiz, u erda daraxtlar ohista tebranadi va barglar orasidan quyosh nurlari porlaydi. Siz chuqur nafas olasiz va toza havodan bahramand bo'lasiz. Bu Shinrin-yoku yoki "o'rmonda cho'milish" deb ataladi. U 1982 yilda Yaponiya O'rmon xo'jaligi vazirligi tomonidan odamlarni tabiatda ko'proq vaqt o'tkazishga undash uchun yaratilgan. Uning g'oyasi tabiatda bo'lish o'zimizni yaxshi his qilishimizga yordam berishiga ishonadigan ko'plab madaniyatlardan kelib chiqadi.

Olimlar hozir tabiatda vaqt o‘tkazish ongimizga qanday yordam berishini o‘rganishmoqda. Ular o'rmonlar va bog'lar kabi yashil maydonlar va daryolar va okeanlar kabi ko'k bo'shliqlar atrofida bo'lish bizni baxtliroq va stressdan holiroq his qilishimizni aniqladilar. Yevropa Ittifoqining Horizon 2020 tadqiqot dasturi tomonidan moliyalashtirilgan 18 davlat tomonidan o‘tkazilgan katta so‘rov bu ijobiy ta’sirlarni ko‘rsatdi.

Ushbu tadqiqotni olib borgan atrof-muhit psixologi Metyu Uaytning aytishicha, odamlar xavfsiz, yashil hududlarda vaqtini pozitivlikda o'tkazsa, bu ularning o'zini yaxshi his qilishiga yordam beradi va salbiy his-tuyg'ularni kamaytiradi. Bu, shuningdek, ko'pincha stress bilan birga keladigan salbiy fikrlashni to'xtatishga yordam beradi.

Sud-psixiatr Melissa Piasecki tabiatda vaqt o'tkazganimizda ruhiy tushkunlik, tashvish, g'azab, chalkashlik va charchoq kabi his-tuyg'ular yaxshilanishini qo'shimcha qiladi. Tadqiqotchilar tabiatning miyamizga qanday ta'sir qilishini aniqlash uchun yangi ilmiy usullardan foydalanishmoqda. Ular o'zimizni qanday his qilayotganimizni tushunish uchun tanamizda biomarkerlar deb ataladigan o'ziga xos belgilarni izlaydilar. Masalan, ular depressiya darajasini yoki tashvish uchun kortizol (stress gormoni) darajasini ko'rish uchun serotoninni (baxtli kimyoviy modda) o'lchaydilar.

Shinrin-yoku haqidagi tadqiqotlarda qatnashadigan odamlar ko'pincha o'rmonda vaqt o'tkazgandan keyin o'zlarini kamroq tashvish va tushkunlikka tushishini aytishadi. Tadqiqotchilar ushbu o'rmonga tashrif buyurganlaridan keyin serotonin darajasi yuqori va kortizol darajasi pasaygan.

Shuningdek, ular stress yoki tashvish kabi narsalar haqida o'ylaganimizda miyamizda nima sodir bo'lishini ko'rish uchun ilg'or tasvirlash texnologiyasidan foydalanadilar. Arterial spin labeling (ASL) deb ataladigan usullardan biri odamlar tabiatda yurganda miyaning subgenual prefrontal korteks deb ataladigan qismida kamroq faollik borligini ko'rsatdi. Bu soha hissiyotlarni boshqarishga yordam beradi. Odamlar sayrdan keyin kamroq salbiy fikrlar haqida xabar berishdi.

Funktsional magnit-rezonans tomografiya (fMRI) deb ataladigan yana bir usul, ochiq havoda vaqt o'tkazgandan so'ng, miyamizning qo'rquv bilan bog'liq qismi bo'lgan amigdala faolligining pasayishini aniqladi. Hatto yashil o'simliklarning rasmlariga qarash ham bizning parasempatik asab tizimimizni faollashtirishi mumkin, bu bizga dam olish va xotirjamlikni his qilishimizga yordam beradi.

Shunday ekan, yodda tuting: tabiatda vaqt o'tkazish shunchaki yoqimli emas; bu sizning ruhiy salomatligingiz uchun ham foydalidir. Ko'p tadqiqotlar avvaliga yashil maydonlar ta'sirini ko'rib chiqishdi, ammo bu holat o'zgardi. Suv yaqinida bo'lish ham bizga xotirjamlik va diqqatni jamlashga yordam beradi. SOPHIE – Yevropada dengizlar, okeanlar va jamoat salomatligi” loyihasi ustida ishlagan ijtimoiy ekolog Easkey Brittonning aytishicha, plyajlar yoki ko'llar kabi ko'k ranglar haqiqatan ham qiziqarli, chunki ular doimo o'zgarib turadi. Bu bizning e'tiborimizni tortadi va boshqa narsalar haqida tashvishlanishni to'xtatishga yordam beradi.

Moviy bo'shliqlarda "cho'milish" uyda dush olishdan umuman boshqa hisni beradimi. Okeanda bo'lish yoki suzish sog'liq uchun foydali bo'lishi mumkin. Easkey Britton dengizdagi faoliyat bizga ushbu maxsus suvli dunyo bilan to'g'ridan-to'g'ri bog'lanishimizga yordam berishi haqida gapiradi. U ishlagan loyiha Yevropada tadqiqot va innovatsiyalarni qo‘llab-quvvatlovchi Yevropa Ittifoqining Horizon 2020 dasturi tomonidan moliyalashtiriladi.

Sohil yoki ko'lda bo'lgani kabi, suv atrofida bo'lish bizni pozitiv bo'lishga undashi mumkin. Biz mashqlar qilsak, masalan, suzish yoki gimnastika - bu bizning miyamizning yaxshi ishlashiga yordam beradi va o'zimizni baxtli his qilishimizni ta'minlaydi. Brittonning ta'kidlashicha, surfing terapiyasi bizning his-tuyg'ularimiz va ruhiy salomatligimiz uchun haqiqatan ham yaxshi ekanligiga kuchli dalil bor. Surfing terapiyasida qatnashadigan odamlar ko'pincha tabiatga ko'proq bog'langanligini his qilishadi va ular buni qilayotganda zavqlanishadi.

Tadqiqotlar shuni ko'rsatadiki, yashil (daraxtlar kabi) ko'k bilan (suv kabi) uchrashadigan joylar, masalan, qirg'oq yoki ko'llar biz uchun ayniqsa foydalidir. Biroq, Piasecki barcha tabiiy joylarning o'ziga xos qiymati borligini eslatadi. U ulkan qoyalari va go'zal manzaralari bilan Arches milliy bog'i kabi ajoyib manzaralarda bo'lish qanday qilib "yumshoq maftunkorlik" tuyg'ularini yaratishi haqida gapiradi. Bu shuni anglatadiki, siz haddan tashqari o'ylamasdan atrofingizdagi voqealardan bahramand bo'lishingiz mumkin, masalan, quyosh botishini tomosha qilganingizda, o'zingizni xotirjam his qilasiz.

MRI skanerlari yordamida uzoq muddatli tadqiqot shuni ko'rsatdiki, tashqarida ko'proq vaqt o'tkazish miyamizning o'ng dorsolateral prefrontal korteks deb ataladigan qismini kattalashtirishi mumkin. Bu soha bizga xotira, rejalashtirish va qaror qabul qilish kabi narsalarda yordam beradi. Bu ayniqsa muhim, chunki bugungi kunda ko'p odamlar internetda va ekranlarda ko'p vaqt sarflashadi.

Piaseckining ta'kidlashicha, bu bizning ruhiy salomatligimiz uchun yangilik emas. U biz ishlatayotgan barcha ekran vaqti tufayli jamiyat sifatida qanday qiyinchiliklarga duch kelganimiz haqida gapiradi. Tabiatni tadqiq qilishda uning hayajonli tomoni shundaki, biz tabiatda vaqt o'tkazish orqali odamlarga qanday qilib miyyalari dam olishiga yordam berishimiz mumkin. Shuning uchun u odamlarga ruhiy jihatdan o'zlarini yaxshi his qilishlariga yordam berishning rasmiy usuliga aylanishiga umid qiladi.

Demak, tabiatga chiqish, ayniqsa, suv yaqini — miyamiz va ruhiy salomatligimiz uchun juda foydali bo‘lishi mumkin!

Matn tushunarli bo'lishi va ma'nosi o'zgarmasligi uchun ba'zi so'zlar tarjima qilinmasdan ishlatilindi.

Tarjimon: Oysha Ikromova
Muharrir: Tillayev Asadbek
"Miya Ilmi" bo'limi lideri: Jamshidbek Izzatullaev

Manba: https://www.brainfacts.org/thinking-sensing-and-behaving/diet-and-lifestyle/2024/how-natural-spaces-nurture-the-brain-052324