Miyaning jarohatdan keyin tiklanishi.

Miya travmatik shikastlanishi AQShda o‘lim va nogironlikning asosiy sababi bo‘lib, sport bilan shug‘ullanadigan yosh sportchilardan tortib, yiqilish paytida boshi bilan urilgan keksalargacha hammani hayratda qoldiradi. Ko‘pgina TBI( trauvmatik miya jarahoti) "yengil" - qisqa muddatli xushni yo‘qotishga olib keladigan miya chayqalishi. Bu uzoq vaqt xushni yo‘qotish yoki xotirani yo‘qotishga olib keladigan "og‘ir" TBI( Travmatik Miya Jarohati) kabi zararli emas.

Ammo tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, hatto yengil TBI ham yoshlarda doimiy miya o‘zgarishlariga olib kelishi mumkin va bu zarar vaqt o‘tishi bilan yomonlashadi. Yosh miyalar har doim ham o‘rganish va qo‘rquvni boshqaradigan sohalarda tiklanmaydi. Shuningdek, ular shikastlangandan keyin o‘zlarini qayta tashkil qilishlari mumkin. Bunday qayta tashkil etish uzoq muddatli miya rivojlanishini o‘zgartirishi mumkin. O‘zgarish darhol ko‘rinmaydi, chunki dastlabki miya tekshiruvi zararning to‘liq hajmini aniqlamaydi.

Genri M. Jekson Harbiy tibbiyotni rivojlantirish jamg‘armasi olimlari AQSh harbiy xizmatchilari - tinch aholiga qaraganda ko‘proq TBI bilan kasallangan va nisbatan yosh aholini o‘rganishdi.

Oddiy xizmat davrida harbiy xizmatchilar 5 dan 20 gacha kichik jarohati oladi. Va barcha AQSh qo‘shinlarining yarmi 25 dan 34 yoshdagilar, bu judayam katta, chunki nevrologlar miya kamida 20-yillarning o‘rtalarida rivojlanishda va yangi hujayralar yaratishda davom etishini bilishdi. Bu shuni anglatadiki, harbiy jarohatlar ba’zi odamlarning miyasi o‘sib borayotgan paytda ta’sir qiladi.

Jekson Jamg‘armasi olimlari harbiy xizmatchilar o‘z yoshidagi odamlarda qo‘rquvga javob berish va xotirani yo‘qotish o‘rniga tashvish va salbiy xotiralarni eslash kuchayganini aniqladilar. Jamg‘armaning ilmiy xodimi Alaa Kamnaksh: "Bu oddiy, shikastlanmagan miyada ko‘rgan narsaning aksini ko‘rishdir" deydi.

Oddiy ko‘z uchun yengil TBI shikastlanishi unchalik jiddiy ko‘rinmasligi mumkin, ya’ni u ko‘pincha davolanmaydi. Shunga qaramay, ta’sir keng qamrovli bo‘lishi mumkin. Yengil TBI ruhiy kasallikka olib kelishi mumkin, bu esa erta davolanishni juda zarur qiladi.

Aloqa sport turlari bilan shug‘ullanadigan yosh sportchilar uchun bu muhim bo‘lishi mumkin. Hatto yosh sportchi miya chayqalishini boshdan kechirmasa ham, aloqa sport bilan shug‘ullanish qisqa muddatda sportchining maydonda va undan tashqarida ishlashiga ta’sir qiladigan bosh jarohatlariga olib kelishi mumkin. Melissa MakKradden, nevrologiya bo‘yicha postdoktor ilmiy xodimi va uning Kanadadagi Makmaster universitetidagi hamkasblari miya chayqalishini boshdan kechirgan sportchilar va regbi o‘ynaganlarni yangi miya hujayralarini shakllantirish qobiliyati bilan bog‘liq deb hisoblangan xotira testida sinovdan o‘tkazdilar.

Ikkala guruhda ham sportchilar miya ta’siridan keyin xotira testlarida yomonroq natijalarga erishdilar - ammo ta’sir uzoq davom etmadi. Mavsumdan tashqari, sportchilar tuzalib ketganlarida, ularning xotira testlaridagi ko‘rsatkichlari avvalgi ballari bilan solishtirganda yanada o‘sdi, "Umid qilamizki, bu xabar sportchilarni sportdan tiklanish uchun vaqt ajratishga undaydi", dedi MakKradden.

Kasalliklarni nazorat qilish va oldini olish markazlari ma’lumotlariga ko‘ra, 2012 yilda 19 va undan kichik yoshdagi 330 000 ga yaqin kishi sport va dam olish bilan bog‘liq jarohatlar bo‘yicha shoshilinch tibbiy yordam bo‘limlarida davolangan, ularda TBI tashxisi yoki miya chayqalishi mavjud. Umumiy aholi sonida TBI 2013 yilda 50,000 o‘limga, 282,000 kasalxonaga yotqizilganlarga va 2,5 million tez tibbiy yordamga tashrif buyurishga hissa qo‘shgan.

Neyrologiya sohasidagi tadqiqotlar olimlar va shifokorlarga miyani yaxshiroq tushunishga yordam beradi. Ma’lumotlar TBI kasalxonasi bemorlari qanday tuzalib ketishini taxmin qilishga yordam beradi. Tadqiqotchilar miyada ongni aniqlash uchun miyasi shikastlangan bemorlar bilan ishlamoqda. Va ayol futbolchilar to‘pni "boshi" bilan urishganda, erkaklarnikiga qaraganda ko‘proq va uzoq muddatli miya jarohatlarini ko‘rsatishi aniqlandi. Shunga qaramay, ba’zi sportchilar xavfsizlikka e’tibor bermaydilar. Professional futbolchilar turli bosh kiyimlarning xavfsizlik reytinglari haqida bilishganda, ular ba’zida kontuziyadan kamroq himoya qiluvchi va surunkali travmatik ensefalopatiya (CTE), degenerativ miya kasalligi xavfini oshiradigan bosh kiyimlardan foydalanishni tanlashadi.

Xavfsizlik choralari TBIni oldini olmasa, miya tiklanishiga nima yordam beradi? Terapiya va dori-darmonlardan tashqari, jismoniy mashqlar yordam beradi. Bundan tashqari, olimlar ildiz hujayralarini davolash usullarini o‘rganishmoqda. Mayami universitetining Miller tibbiyot maktabi jamoasining dastlabki topilmalari shuni ko‘rsatdiki, og‘ir TBIdan so‘ng kalamushlar miyasiga ko‘chirilgan inson nerv ildiz hujayralari rivojlanishi mumkin, bu shikastlangan hududning kengayishiga to‘sqinlik qiladi va hatto o‘rganish va xotiraga foyda keltiradi.

Tarjimon: Isroilova Marjona 
Muharrir: Tillayev Asadbek
"Miya Ilmi" bo'limi lideri: Jamshidbek Izzatullaev

Manba